К. М. Мырзағалиева Махамбеттану
Махамбет өлеңдерінің көркемдік айшықтары
жүктеу/скачать 328,47 Kb.
|
Мырзағалиева К.М. Махамбеттану
- Бұл бет үшін навигация:
- Керіскідей шандозым!
- Кескекті ер
- Қыларың болса, қылып қал
- Тағыдай
| Махамбет өлеңдерінің көркемдік айшықтары
Махамбет өлеңдері – шындық. Өлең шығару, данышпандық ой айту бар да, оны ажарлау, құбылту, айшықтау бар. «Ақын дыбыстардың үніне зейін салмаса, бояу – суреттер тағдырына жіті үңілмесе, өлең өрімдей сұлу болып шықпақ емес» /90/. Ақын жырларының тартымды да әсерлі болуы ақындық тілдің көркем стилистикасына байланысты. Жыраулар поэзиясында осы стилистикалық ажарлау, құбылту, айшықтау жиі ұшырасады: Мәселен, XVғасыр өкілі Асан қайғы: Елбең-елбең жүгірген, Ебелек отқа семірген, Екі семіз қолға алып, Ерлер жортып күн көрген, Еділ деген қиянға Еңкейіп келдің тар жерге. Бірыңғай дауысты дыбыстардың қайталануы (ассонанс) жырға көрік беріп, әсемдей, әсерлеп тұр. XVI ғасыр поэзиясының өкілі Шалкиіз: Жағаға жақын қонғанда, Жайылып сулар алмас па, Жаманға дос болғанда, Жазымда басың қалмас па, Жат туғанды өз еткен Жақсының ғұмыры аз-ақ болмас па, - десе бірыңғай дауыссыз дыбыстардың қайталануы (аллитерация) да жырға ерекше ажар береді. Бірақ дыбыс қуалап айтайын деген ол ақындарда ой да болмағаны сөзсіз. Өлеңнің теориясына қарап жатқан, әрине, олар жоқ. Бұл өзі құйылып жатқан табиғи талант қой. Бұлақтың өздігінен ағып жатқаны сияқты жыр дариясы да өздігінше ағып жатады. Біздер ғой, қазір, олардың шеберлігін тану үшін теорияға салып өлшейтін. Махамбеттің осындай асыл да әсем бай тіл, ажарлау тәсілдері жырларында жиі қолданылады: Ереуіл атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңқу-еңқу жер шалмай ... Тебінгі терге шірімей, Терлігі майдай ерімей ... Ат үстінде күн көрмей, Ашаршылық шөл көрмей, Арып-ашып жол көрмей ... Түн қатып жүріп, түс қашпай, Тебінгі теріс тағынбай, Темірқазық жастанбай ... (Ереуіл атқа ер салмай) Құландай ащы дауыстым! Құлжадай айбар мүйіздім! Қырмызыдай ажарлым … («Тарланым») Арыстанымның баласы Адағанда ел таппай, Адасқанда жөн таппай, Арманда қалды жас болып. («Жақия») Тізе берсек, ажарлау Махамбет өлеңдерінің барлығына тән десек те қателеспейміз. Сөздің реңін әдеби тілмен ажарлаудың тағы бір түрлі – айқындау (эпитет). «Айқындау яғни эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз. Эпитетсіз тіпті айтарыңды анықтау, суреттеп отырған нәрсеңді нақтылау қиын» /64, 222 б./. Махамбет толғауларында да айқындау (эпитет) жиі ұшырасады: Қоғалы көлдер, құм, сулар Кімдерге қоныс болмаған? Саздауға біткен құба тал Кімдерге сайғақ болмаған?! («Жалған дүние») Осы сияқты «Арқаның қызыл изені», «Көкше мұзынан таяр ма?», «Асыл ерге» «Күнқақты ер», «Көн садақтың ішінде», «Алтын тақты», «Ханның кірген ақ орда», «Жайықтың бойы көк шалғын», «Еңсесі биік боз орда», т.б. жолдар да айқындау әдемі қолданылған. Махамбет бұрынғы ақын-жыраулар қолданған эпитеттерді қайталамай, өзінше нұсқалы түр туғызды. Қара әріппен терілген сөздерге көз жүгіртіңізші. «Қоғалы көл», «құба тал» ... - «Заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын» анықтап тұр емес пе?! Өлең, жыр, толғау, термелерді ажарлаудың, әсерлілігін күшейтудің тағы бір жолы – теңеу. Бұл көркемдік тәсіл жайында Ахмет Байтұрсынов «белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа, белгісіздеу нәрсені белгілі нәрсеге теңеп, көрнектеп, ашығырақ көрсетеміз» /4, 354 б./ десе, академик З. Қабдолов: «Мұнда суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді. Сонда бұлар туралы оқырман түсінігі айқындалу үстіне тереңдейді де, өнер туындысының эстетикалық әсері күшейе түседі» /64, 224 б./, - дейді. Жалпы «осы көркемдік тәсіл ауыз әдебиетіндегі өлең сөзді еселеп, төпеп отыратын суырып салып айту дәстүріне ерте кездерден бастап-ақ орайлас дамып, қалыптасқан, кейін толысып, кең қанат жайған деп қарау дұрыс секілді» /89, 46 б./. Жолбарыстай Жолымбет Құрбандыққа қол емес /53, 52 б./. Жиембет жырау Бұрала біткен емендей Қисық туған адамсың /53, 74 б./. Үмбетей жырау Жиырма деген жасыңыз Ағып жатқан бұлақтай. Отыз деген жасыңыз Жарға ойнаған лақтай. Қырық деген жасыңыз Ерттеп қойған құр аттай /53, 91 б./ Бұқар жырау Махамбет те жырға ерекше ажар, мәнді мазмұн, айрықша әсер беретін жай теңеулерді де, күрделі теңеулерді де жиі қолданған: Керіскідей шандозым! Құландай ащы дауыстым! Қырмызыдай ажарлым, Хиуадай базарлым, Теңіздей терең ақылдым, Тебіренбес ауыр мінездім! («Тарланым») «Тұтас түйдектер қою суреттерге қою құрылған. Негізгі ойға желі өзекті сөздерді аңдар мен құстар дүниесінен, шаруашылық-тұрмыс, кәсіпке қатысты атауыштардан қарбытып алған» /91/. Қара сөзбен терілген жолдар күрделі теңеулер. «Атқанын қардай боратқан», «Адырнасын ала өгіздей мөңіреткен», «Өте шыққан қызыл гүл бұл дүниенің жалғаны» - жай теңеулер. Шығыс халықтары да, түріктер де, монғолдар да бөріні пір тұтқан, жарылқаушы, құтқарушы санаған. Тіпті «біздің арғы бабамыз» деп қадірлеген. Оның үстіне мақұлық, аң атаулының ішінде ойлана алатын тек қасқыр екен. Қасқыр әрі күшті, әрі азулы, әрі ақылды, әрі еркін. Сондықтан да батырды бөріге теңеу ықылым заманнан бері қайталанып келеді. VIII ғасыр туындысы Күлтегін жырынан мысал келтірейік: Әкем қағанның әскері бөрідей бопты, Жаулары қойдай бопты /92/. Енді түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде жырлайтын IX-X ғасырларда дүниеге келген эпостық шығарма «Оғыз-намеден» мысал: Көк жалды арлан қасқыр шыға келді де, Оғыз қағанға тіл қатты: «О, Оғыз! Сен Үрімге аттанып барасың. О, Оғыз, Мен сені бастап жүрейін» деді /92, 91 б./ «Ер Тарғын» эпосында (Алтын Орданың ыдырау кезінде шыққан): Мінді батыр еріне, Іздеген жауға көріне, Келген қалмақ жолықты Тарғын сынды бөріге /68, 301 б./. Махамбет: Мен, мен едім, мен едім, Мен Нарында жүргенде Еңіреп жүрген ер едім. Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім, - («Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзі») Біз ер едік, ер едік, Ен Нарында жүргенде Талма талтүс шағында Тай жеген тарлан бөрі едік,- («Менің атым - Махамбет») дейді. Ойлау білу бар да, сол ойыңды шашыратып алмай, қағаз бетіне сол қалпында түсіре білу бар. Бұл оңай шаруа емес. Ал жыраулар суырып салып айтып отырғанда көкейдегі көл-көсір ойды қорытып, жанды, әсерлі, әсем суретке айналдыру, әрине, қиынның қиыны. Бірақ шабыт үстінде, шамырқанған шақта жыраулар аузынан жыр нөсердей құйылып, іштегі сыр, қуаныш, нала, мұң, шер ғажайып әсем де әсерлі, ажарлы сөздерге айналады. Ақын-жыраулардың құдіреттілігі де осында. Әйтпесе ол жырау бола ма?! «Ер Тарғын» жырында: Күнді бұлт қоршайды, Күнді байқай қарасам, Күн жауарға ұқсайды! Айды бұлт қоршайды, Айды байқай қарасам, Түн жауарға ұқсайды! Көгілдірін еріткен Көлдегі қулар шулайды. Шулағанға қарасам, Көктен сұңқар соғылғанға ұқсайды /68, 288 б./ деген жолдар бар. Жырау адамның ішкі күйзелісіне орай табиғатты да соның көңіл-күйіне сәйкес етіп ұқсата, егіздей суреттейді (параллелизм). Сөйте отырып өзінің көкейіндегі айтпақ ойын дәл, нақты, әсерлі де әсем етіп жеткізу үшін әр сөзді таңдап, талғап қолданады. Әсіресе синоним сөздердің әсерлілерін ғана алған. Мұндай көркемдік дәстүр ақын-жыраулар поэзиясында жиі кездеседі. Аспанды бұлт құрсайды – Күн жауарға ұқсайды, Көлдерде қулар шулайды – Көкшіліден ол айуан Соққы жегенге ұқсайды, Көп ішінде бір жалғыз Көп мұңайып жылайды – Күйбеңдескен көп жаман Сөзі тигенге ұқсайды! – дейді Шалкиіз. Синоним сөздерді таңдап, орнымен қолдана білгендіктен де толғау жан тебірентеді. «Аспанды бұлт құрсайды» деген жолдағы «құрсайды» қалай дәл айтылған, «жабады», немесе, «қаптайды» десе, көңілге онша қона қоймас еді, әрі ойын дәл бере алмас еді. Образды ойлап, сөзбен сурет салатын ақын үшін аспан қасіреттен шарт сынған, оны бұлт құрсап, жамап-жасқап тұр! Бұл сөзді басқа сөзбен ауыстыру мүмкін емес! Ауыстырса жыр құдіреті әлсірейді. «Көлдерде қулар шулайды» дегендегі «шулайды» да дәл. «Сыңсиды»,«гаккулейді» келмейді. Өйткені ол «көкшіліден соққы жеген». «Соққы» да өз орнын тауып тұр. «Таяқ жегенге ұқсайды» десе, солғын тартары анық. «Күйбеңдескен» де әсерлі, әрі «көп» деген сөзбен үндесіп, әсемдік тудырып тұр. «Сөзі тигенге ұқсайды» да орынды айтылған. «Тілі» десе, басқа мағына беріп кетеді. Ал осы синоним сөздерді Махамбет қалай қолданған? Бұл жайында академик З.Қабдолов «Сөз өнері» атты жоғары оқу орындарына арналған оқулығында «Синонимия – айтылуы, естілуі әртүрлі болғанымен, мағынасы бір-біріне жуық, мәні ұқсас сөздер. Мысалы: шапшаң, дереу, жедел, тез, жылдам; мезгіл, мерзім, мезет, уақыт, шақ, сәт, кез, кезең; айқас, шайқас, ұрыс, қағыс, қақтығыс, тартыс, төбелес, тайталас, кескілес т.б. Осылар секілді синоним сөздердің ішінен суреткер өз көкейіндегі сыр мен шындықты дір еткізіп дәл жеткізер ең қажеттісін ғана алады, - дей келіп Махамбет өлеңін мысалға келтіреді: Мен кескекті ердің сойымын, Кескілеспей бір басылман. Алдыңа келіп тұрмын деп, Ар, намысым қашырман... Баеке, сұлтан, ақсүйек, Қыларың болса, қылып қал. Күндердің күні болғанда Бас кесермін, жасырман! (Махамбет) Осы өлеңдегі синоним сөздердің бәрі орнында, бәрін де ақын керемет талғаммен тауып қолданған. Сондықтан олардың ешқайсысын ешбір мәндес сөзбен ауыстыруға болмайды» /64,205 б./. Одан әрі З.Қабдолов Кескілеспей басылман дегенді төбелеспей басылман деп алса, күлкілі болатынын, Кескекті ер дегендегі ұғым дәлдігі мен нұсқалылығын айбарлы ер, айдынды ер дегендердің ешқайсысы ауыстыра алмайтынын, Қыларың болса, қылып қал дегендегі ашу мен айбарды, кек пен ызаны тек осы синоним тіркестері арқылы ғана дәл танытуға болатынын айтады. Сондай-ақ сой дегенді түр деуге, басылманды – қойман, тоқтаман; бас кесермінді – өлтірермін, құртармын деуге тіпті де болмайтынын талдап жеткізеді. Омоним (дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер) /93/ жайында айтқанда да З.Қабдолов: «Аттас сөздердің бір алуан ұнамды роль атқарар аренасы – өлеңді шығармалар. Кейде ақындар жекелеген омонимдерді әр тұста арнайы қайталап, өлеңнің ырғағын, ұйқасын құбылтып, әсерін күшейтеді, - дей келіп Махамбет өлеңінен мысал алады: Тағыдай таудан су ішкен, Тарпаңдай, тізесін бүгіп от жеген Тағы сынды жан едік, Тағы келдік тар жерге, Таңдансаң тағы болар ма? (Махамбет) Синоним, омоним сөздер жайында әңгіме болғанда да, автордың Махамбетке жүгінуі – оның өлеңдерінің көркемдік кестесі бай екендігінің айғағы. Ақын-жыраулар айтар ойын тереңдетіп, құлаққа жағымды, әсерлі етіп жеткізу жағын үнемі ойластырып отырған. Сөзді ықпалды, пәрменді етіп жеткізудің тағы бір жолы – құбылту (Троп). Құбылту – айтайын деген сөзді өзінің тура мағынасында емес, ауыспалы мағынасында қолдану, тұспалдап, астарлап, бейнелеп, түрлендіріп жеткізу. Осы құбылтудың (троптың) бір түрі – ауыстыру (метафора). «Өмірдегі зат пен құбылыстың сыртқы не ішкі белгілі бір ұқсастық белгілеріне қарай сөздің бірнеше мағынада ауысып қолданылуын метафора дейміз. Тіл білімінде бұл заңдылықты кейде ұқсату заңы деп те атайды» /93, 22 б./. Торлаусыз өскен құланмын, Мезгілсіз жусап өрермін, Байраққа біткен құрақпын, Саусағым жерге түсірмен. Жапанға біткен терекпін, Еңсемнен жел соқса да теңселмен. Қарағайға қарсы біткен бұтақпын, Балталасаң да айрылман, Сыртым құрыш, жүзім болат, Тасқа да салсаң майрылман! /53, 59 б./. Ақтамберді жырау Кебеже қарын, кең құрсақ, Артық туған Абылай /53, 70 б./. Тәтіқара Махамбет: Мен – қарақұстан туған қалықпан ... Мен тауда ойнаған қарт марал ... Шамдансам, шалқамнан түсер асаумын, Шамырқансам, шатынап сынар болатпын ... Мен бір шарға ұстаған қара балта едім – Шабуын таппай кетілдім, Қайраса – тағы жетілдім. Ат – жігіттің майданы. Қылыш – жігіттің дәрмені, Өлім – хақтың пәрмені. Еменнің түбі – сары бал, - десе, метафоралық тіркестер өлеңнің әсерін күшейтіп, отты сөзге айналдырып, ажарын кіргізіп, айтпақ ойының экспрессиясын арттыра түскен. Әр жолда өрлік, өршіл мінез бар. Махамбет өлеңдерінің ауыз әдебиетімен және жыраулар поэзиясымен үндестігінің тағы бірі – оның жоғары да мысалға келтірілген қарамен жазылған жолдарындағы лирикалық «мені». «Қазақтың ілгері дәуіріндегі ерлік-азаматтық жырлары негізінен «Менге» құрылған. «Тоқтамыс пен Едіге жыры» да, «Орақ-Мамай жыры» да, «Әділ жыры» да, Қазтуған, Доспамбет өлеңдері де - «Мен» поэзиясы. «Батыр меннің поэзиясы» /28, 74 б./, - дейдіғалым Қ.Өмірәлиев. Махамбет те өзіндік тұлғасын «Мен» түрінде айқындай, көркем бейнелермен салыстыра жырлаған. Мұндай метафоралар «Ер Тарғын» жырында да («Мен кетемін, кетемін» /68, 294 б./, «Мен аңқау туған бөрімін» /68, 295 б./), ауыз әдебиетінде де («Мен тауда ұялар сұңқармын» /26, 75 б./, «Мен қарағайдан биік біткен терекпін» /28/), хандық дәуір әдебиетінде де («Мен бір шапқан жүйрік ат» /53, 112 б./)(Шал ақын) кездеседі. Қажым Жұмалиев Махамбет өлеңдерінде эпитет, теңеу, әсірелеу, литота, ауыстыру мағынасында қолданылатын фигура өзара байланысты түрде жиі ұшырасатынын айтып, сөзін дәйекті мысалдармен дәлелдеп, талдап көрсеткен. «Ақындық тілдің өте бір толық түрі – дейді ғұлама ғалым, - ақынның шеберлігін керек ететін (өз орнына қолдана алса), суреттейін деген өмір құбылысын айтып беру үшін мәні күшті ауыстырып айтатын өлеңдердің бір түрі – метонимия (алмастыру). Махамбеттің : Қой мойынды, көк жұлын... Көк жұлынды, жетелеп, - деген екі жолындағы метонимия әрі сынды, әрі шебер болып шыққан. Бұл сықылды метонимиялар Махамбетте көп» /50, 356 б./. Қ.Жұмалиев Махамбет өлеңдерінде ауыстырудың да, фигураның да түрлері өте көп кездесетін айтады: «Мысалы: Ау, қызғыш құс, қызғыш құс! Көл қорыған сен едің – Сенде айрылдың көліңнен. Ел қорғаған мен едім – Мен де айрылдым елімнен - деген параллелизм, немесе: Борай да, борай қар жауса, Қалыңға боран борар ма? Қаптап соққан боранда Қаптама киген тоңар ма? Туырлығы жоқ тұл үйге Ту байласаң тұрар ма?! Ту түбінен тұлпар жығылса, Шаппаған нәмәрт оңар ма? Қарындастың қамы үшін, Қатын менен бала үшін, Қайрылмай кеткен жігіттің Өзін кәпір алғаның Талам деп айтсақ, болар ма? – деген риторика сұраулар фигураға жатады. Фигулаларды қолданысы да оның негізгі тілегімен байланысты. Бұл риторикалық сұрауларға берілетін жауаптың бәрі де қарындас үшін, қатын бала үшін, екінші сөзбен айтқанда, ел үшін, отан үшін жауға шап деген оның негізгі мақсатымен ұштасып жатыр. Махамбет өлеңдеріндегі көркем тілдердің жеке-жеке барлық түрлері де кездеседі» /50, 357 б./. Фигураның (айшықтаудың) түрлері көп. Солардың бірі – сұрай арнау. «Жалған дүние» термесі осы сұрай арнауға жатады. Философиялық ойға құрылған ойлы да, көркем, шымыр, ырғақты, эпитет, теңеулерге толы бұл өлеңді жатқа білмейтін қазақтың баласы жоқ шығар?! Қарын қамын күйттеп, хан, сұлтандар ордасын сығалап, оларға мадақ өлеңдер шығарғандардың туындылары қара жер қойнына өздерімен бірге енді. Қазтуған да, Доспамбет те, Шалкиіз де, Ақтамберді де, жалпы тарихта аты қалған ақын-жыраулардың бәрі дерлік қарақан басының қамын ойламаған. Олардың жырларының халық көкейінен шығып, әлі күнге ұмытылмай келе жатқанының – мәңгілік халық мұрасына айналып келе жатқаны – мәңгілік халық мұрасына айналуының бір сыры осында. Жыраулар поэзиясында жиі ұшырасатын айшықтаулардың енді бірі – қайталаулар. Ақын айтайын деген ойын тыңдаушысына әдейі назар аударту үшін әрі өлең қуатын, екпінін күшейту, әсерлі жеткізу мақсатында құбылысқа ерекше мән беріп қайталап айтады. Жай қайталаулар: Таң боларсың әлемге, Сөз боларсың күлемге /53, 38 б./. Шалкиіз Қолыңа болдым сүйесін, Қолтығыңа болдым демесін /53, 52 б./. Жиембет Махамбет: Көтере берме бұтыңды, Көптіре берме ұртыңды. Басқы қайталаулар: Алаң да алаң, алаң жұрт /53, 29 б./. Қазтуған Сере, сере, сере қар /53, 32 б./. Доспамбет Асқар, асқар, асқар тау, Асқардан биік тау болмас /53, 45 б./. Шалкиіз Махамбет: Еңку-еңку жер шалмай ... Асқар, асқар, асқар тау, Асқар таудың со бүркіт ... Жез қарғылы құба арлан Жез қарғыдан айрылып ... Соңғы қайталаулар: Арғымаққа оқ тиді, Қыл майқанның түбінен. Аймадетке оқ тиді, Отыз екі омыртқаның буынынан /53, 32 б./. Доспамбет Махамбет: Арғымаққа оқ тиді Қыл мықынның түбінен. Сондай-ақ ақын басты назар аударған жайлардың жыр жолдарының аяғында бірнеше мәрте қайталанып келуі де («Айдан ару нәрсе жоқ, ол түнде бар да күндіз жоқ, күннен ару нәрсе жоқ, ол күндіз бар да, түнде жоқ»), көмекші етістіктерден жасалған эпифоралық қайталаулар да («Біз орданы тіктім деп, Боз ағашты жықтым деп»), риторикалық сұраумен келетін эпифоралық қайталаулар да («Желп-желп еткен ала ту, Жиырып алар күн қайда? Орама мылтық тарс ұрып, жауға ататын күн қайда?»), сұрай арнау түріндегі эпифоралық қайталаулар да («Айналайын Ақ Жайық, ат салмай өтер күн қайда? Еңсесі биік боз орда, Еңкеймей кірер күн қайда?»), істің, заттың, құбылыстың, оқиғаның себеп, салдарын, мақсат-шартын білдіретін эпифоралық қайталаулар да («Айырдан туған жампоз бар, нарға жүгін салғысыз. Аруанадан туған мая бар ...») ұшырасады. Махамбет айшықтау (фигура) тәсілдерінің арнау түрлерін соның ішінде сұрай арнауды жиі қолданған: «Айналайын Ақ Жайық, Ат салмай өтер күн қайда? Еңсесі биік боз орда, Еңкеймей кірер күн қайда?»(«Күн қайда?»). Осы секілді «Желп-желп еткен ала ту», «Әрайна», «Туған ұлдан не пайда?» толғаулары да сұрай арнаулар. Тыңдаушысына сұрақ қояды, бірақ жауап күткені аңғарылмайды. Бұл ақынның «Өзгемен кеңескен күйде өзімен сырласуы, өмірде нысана еткен арман-мүддесінен туындаған терең тебіренісін шебер берудің бір тәсілі ретінде танылады» /94/. Ал, «Қоғалы көлдер, құм, сулар» мен «Орай да борай қар жауса» риторикалық сұрай анраулар шешендік сұрақ қоя отырып, нақыл, ақыл айта толғау болса, «Беркініп садақ асынбай» жарлай арнау: «Халыққа тентек атанбай, Үйде жатқан жігітке Төбеден тегін атақ болар ма?!» дейді. Мұнда ақын бір адамға ғана емес, халыққа қарата сөйлеп, көңілдегісін ақтарып сырласып отырған сияқты. «Әй, Махамбет, жолдасым!» - жеке адамға арналған. Бұған – сырласу ретіндегі сұрай арнау өлең: «Қасыңда тұрар жан бар ма?», «Құр жылаудан сән бар ма?», «Қиналар ма екен біздерге», «Сол ерліктен не көрдім?» деген жолдар айғақ. Ақынның «Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқан сөзінің: Алайма, сұлтан, алайма, Астыма мінген арғымақ Аяңдай түсіп марай ма?.. Жабыдайын жалтаңдап, Түсер жерін қарай ма?! – деп келетін бірінші бөлігі мен «Мен Нарыннан кеткенмін»(«Жақияны ханға ұстап бергендей, Шүрен, саған не еткенмін?») өлеңдері де жеке адамға арналған сұрай арнаулар. «Арғымаққа оқ тиді» - ақын, жыраулар туындыллары мен ауыз әдеиетіндегі жиі ұшырасатын зарлай арнау. «Зарлау арнау монолог түрінде кездеседі. Қаһарман көпшілікке, не біреуге немесе басқа бір нәрсеге қайырыла сөйлегенде өз басының ауыр хал, қиын жағдайын өте зарлы, мұңды түрде баяндайды» /95/. Махамбеттің бір ғана «Мұнар күн» толғауының өзінде қайталаудың бірнеше түрі кездеседі. Жалпы бұл өлеңде аллитерация да, ассонанс та, теңеу де, эпитет те, егіздеу де, шешендік-ділмарлық айшықтау да, пейзаж да бар. Бір сөзбен айтқанда, көркемдік құралдардың бәрі дерлік осы өлең жолдарында тоғысып, жыраудың ұлылығын да, арқалы ақындығын да, батырлығын да, Исатай ағасына деген шексіз махаббатын да аңғартып тұр. Сонымен бірге бұл өлең Исатайдың батырлық тұлғасын да биіктетіп, «өмірдегі қасіреттің синониміне, өнердегі қасиеттің символына» /18/ айналдырған. Ел намысын қорғап, көкірегін кек кернеген дауылпаз ақынның қазақтың қара өлеңіне ойын сыйдыру қиын еді.Сондықтан да Махамбет толқын атып, бірде жағалауға жетпей, бірде жетіп, енді берде арнасынан асып, төгіліп жататын дауылды күнгі теңіздей – буын саны өлшемсіз, өз табиғатына сай тегеурінді де қуатты жыр түрін тудырды. Ол өлеңдерде ақын стихиясының сыры, қуатты күші жатыр. Махамбет шығармалары – жорық жырлары, отты, отқа тиген дауылдай жырлар. Қазақтың қара өлеңінде де, ақын-жыраулар поэзиясында да ұйқас ір жолдың аяғында – а-а-а-а, немесе, шалыс ұйқас – а-б-а-б, немесе, кезек ұйқас – а-а – б-б, немесе, шұбыртпалы ұйқас – а-а-а-а, б-б-б-б тағы да басқаша болып келетіні мәлім. Ал ұйқас өлең жолының соңында да, алдында да емес, ортасында болуы Махамбет өмір сүрген дәуірде сирек кездеседі. Махамбет осы ішкі ұйқамты, әлемі, орнымен тауып қолданған. Мәселен: Атына жүктеу/скачать 328,47 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|