«Көркем аударма шеберлігі» пәні Көркем аударма шығармасы
Көркем аудармадағы тіл нормасы
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
Аударма алеми
| Көркем аудармадағы тіл нормасы.
Көркем аудармада да жалпы халықтық әдеби тілдің қолданыс ауқымы кең. Көркем аударма тілі мен төл әдеби тілдің арасында айқын айырмашылық бар. Жекелеген жазушылардың сөз қолданысын әдеби тілдің мүмкіндігін көрсетудің үлгісі деп санауға болмайды. Көркем аударманың міндеті көркем тілдің барлық байлығын пайдалана білу және сол арқылы түпнұсқаның көркемдік құндылығына жету болып табылады. Аудару үдерісінде негізінен бірінші түпнұсқа мәтіні, екінші аударма мәтіні жүзеге асырылады. Аударманы іске асыратын тіл – аударма тілі. Ал көркем аударма шығармасында аударма тілінің мәнерлі, жүйелі қолданылуы, баламалардың сәтті таңдалуы аударылатын шығарманың мазмұндылығын, көркемдігін, эстетикалық әсерін арттырады. Түпнұсқа мәтіні мен аударма мәтінінің мағыналық түр жағынан сәйкестігі балама саналады. Жақсы аудармашы шығарманы халық тілінің бар байлығымен әдемі, мәнерлі жеткізуді көздейді. Грузин ғалымы Акакий Церетели: «Аудармашы қандай да бір ұсақ қателік жібермес үшін аударылатын тілді жақсы білуі керек, сондай-ақ аударма жасалатын туған тілін де керемет меңгеруі қажет әрі туынды жасаушының талантына тең талантқа ие болуы тиіс» деген көзқарасын білдіреді. Аударма тілінің нормасын сақтау Европа ғалымдарының үнемі назарында болды. Мәтін аударылатын тілдің - нормасына сәйкес келуі керек деп есептелді. Шекспир трагедияларының классицистикалық аудармаларында поэзия мен проза араласты, комикалық жағдайлар трагедиялыққа ұласты, шығарманың көркем, бай тілі орнына қатал да қарапайым сөйлеу лексикалары қолданылды. Сөйтіп трагедиялардағы уақыт, орын және іс әрекет бірлігі бұзылып кетті. А. Федоров аударма теориясын тіл білімінің бір тармағы деп санайды. Оның пайымдауынша, яғни кез-келген аударма түрлері, мейлі әскери, ақпараттық, ғылыми, саяси, тарихи немесе көркем аударма болсын екі тілдің өзара байланыс заңдылықтарына сүйенеді, аударма мәселесі әркез тіл білімі саласында шешіледі. Аударма теориясы кей жағдайда әдебиеттануға, әдебиет тарихы мен теориясына да жақындайды, осы байланыс бойынша ол лингвистикалық пән ретінде оның қызметін ауыстырмайды. Аударманың да лингвистикасы бар. Жалпы, аударманың жақсы жасалуы – екі тілді оның лексикологиясын, синтаксисін, грамматикасын, стилистикасын терең меңгеруде. Аударма ісінде ең үздік тілдік құралдарды таңдау түпнұсқаның көркемдік элементтерін қайта жасап шығуға негізделген. Аудармашы ең алдымен түпнұсқаның тілдік ерекшелігін емес, автор тәрізді шығарманың көркемдік-идеялық негізін беруге тырысады. Сондықтан да мұнда екі тілді терең меңгерудің маңызы зор. Түпнұсқа тілі мен аударма шығармасы жасалатын тілді барлық лингвистикалық заңдылықтарымен, стилистикалық, лексикалық, синтаксистік, грамматикалық құрылымдарымен жақсы білетін аудармашы жақсы аударма жасай алады. Бұлар аударманың сапалы орындалуына мүмкіндік туғызады. Аудармашы сөз, тіркес қиындығына тәуелденіп қалмайды. Аударма үдерісінде мәтін мағынасын толық жеткізудің жолын таба біледі. Оған түпнұсқа мәтініне сәйкестіктегі тілдік құралдар іздестіру жеңіл. Мұндай жағдайда аударма сәтті, шынайы, құнды жасалары айқын. Аудармада түпнұсқаның көркемдік элементін барынша дәл, айқын жеткізу үшін анағұрлым мол тілдік құралдарды дұрыс таңдап алудың мәні терең. Көркем аударма – көркем шығармашылықтың бір саласы, ол тілдің заңдылықтарына сүйенеді. Сөйлем – шағын мәтін. Ол алуан, күрделі ойлардан құралады. Аудармашы да, аударма шығармаларын өңдейтін әдеби өңдеуші де мәтіннің 4 өлшемін білуі керек. А.Д. Щвейцердің айтуынша олар мыналар: 1. мәтіннің атауы (аталған мәтінде сөз не жайында болып жатқаны); 2. мәтіннің қызметі (мәтіндегі автор көздеген мақсат); 3. мәтіннің прагматикасы; 4. мәтіннің жоғарғы құрылымы (яғни бір-біріне өзара ықпал ететін лексика мен синтаксистің біріктірілуі). Прагматика тіл білімінде кең ұғымға ие. Екі тілдің бірлігі мен сөз өңері шығармаларында коммуникативтік үдеріс, олардың әралуан трактовкасы. Аударманың прагматикалық нормасы оның құндылығын қамтамасыз етеді. Мәтіннің прагматикалық мәні оның эмоцианалдығында, экспрессивтілігінде стилистикалық сипатында. Тіл нормасы, адамдардың өзара қарым-қатынасы нәтижесінде қалыптасып, жүйеленген, халыққа ортақ, кең қолданыстағы тілдік құбылыс. Тіл нормасы – тарихи құбылыс. Өйткені, халықтың өсіп өркендеу, тіршілік кезеңдерімен байланысты. «Тіл нормасына» қоса «Әдеби норма», «Әдеби тіл» терминдері айтылады. Әдеби тіл нормасы жазу мәдениеті арқылы жаңарады, жетіледі. Әдеби тіл – сөйлеу және жазба тілде әбден қалыптасып жиі қолданылатын тілдік құралдар жүйесі. Көркем аударма түпнұсқа мен аудармашылық шығарма саласындағы сөз мәдениетін жетілдіруге атсалысады. Аударманың биік көркемдік дәрежеде орындалуына аудармашының салыстырмалы стилистиканы жете меңгеруі тиімді. Ол – аудармашыға көмектесетін басты құрал. Жазушыға – қалам, суретшіге – қылқалам, мүсіншіге – қашау қандай қажет болса, аудармашыға да ол сондай қажет. Салыстырмалы стилистика негізінде түпнұсқа тілі мен аударма тілінің барлық лингвистикалық заңдылықтарын, тіл білімінің салаларын жетік білу көзделеді. Ең бастысы аудармашы ұлттық тілдің бар байлығын жеткілікті қолданған жағдайда, бірде-бір орашолақ орамдар, түсініксіз тіркестер, мағынасы бұлдыр сөздер туындамайды. Мінсіз аударма жеңіл оқылады. Мүдіріп, кідірмейсіз. Авторы бейне сол ұлттың тілінде жазғандай әсер қалдырады, сүйсініп, мейірленіп оқисыз. Қазақ әдебиетінің жанашыры, жазушы, аудармашы Л. Соболев: «Аударма тілінің толық құндылығы – оның көркемділігінің қажетті алғышарты, бірақ тіл нормасы түпнұсқаны нашарлату жолымен жасалмауы тиіс.» дей келе, бұл жолдың онсызда қиын екенін, оқырмандар бейнелерді сипайлап жібергенін байқамайтынын ескертеді. Яғни, аудармада сөз нормасын, мәдениетін дұрыс сақтамаудан көркем бейненің эстетикалық, рухани болмысы әлсіреп, шығарма мазмұнының солғындауына әкеп соғады. Сондықтан аудармашы екі тілді де жан-жақты, терең білуі тиіс. Тіл байлығы – ой байлығы. Аударманың бай сөздік қорымен, стилистикалық-семантикалық, лексикалық сипатымен көрінуі – тілді шебер меңгерудің ықпалы. Тілдік норма әдеби тілдің тұтастылығымен ортақ түсініктілігін сақтауға ықпалдасады. Бұл әдеби тілді диалектілерден, әлеуметтік және кәсіби жаргондардан, қарапайым ауызекі сөйлеу тілінен қорғайды. Бұл жағынан келгенде мәдени қызмет атқарады. Әдеби тіл нормасы орфоэпиялық, грамматикалық және лексикалық нормаларды үйрену арқылы меңгеріледі. Аудармада тіл мәдениетін сақтауда стилистиканың орны ерекше. Сөйлеу мәдениеті ұғымында да тіл нормасы өзекті мәнге ие. Демек, жазбаша аудармада, әсіресе көркем аудармада тіл нормасын сақтаудың өзіндік рөлі болса, ауызша аудармада да тілдің нормасын қалайда сақтауға ұмтылу жөн. Әдеби тілдің нормасын сақтаудың басты негізі – сөйлемдерді грамматикалық және стилистикалық жағынан дұрыс құрай білу. Сондай-ақ өзара қарым-қатынас барысында сөздегі этикалық норманы сақтау да маңызды. Яғни, сөз сөйлеу этикасы (әдебі) адамгершілікке, ұлттық-мәдени дәстүрге, сыпайы, сыйластық қарым-қатынасқа негізделеді. Сондықтан ауызша аудармада қандай жағдайда сөйлеуші адамның атақ-дәрежесі, жас ерекшелігін ескеру қажеттілігі байқалады. Көркем аудармада да осыған көңіл бөлу қажет. Түпнұсқадағы көркемдікті сақтаудың маңыздылығы да – тіл байлығын орынды, сәтті таңдап қолдана білуге байланысты. Мұның өзі ұлттық тіл нормасын сақтауға келіп тіреледі. Көркем аудармашы үшін әдеби тілді барлық заңдылықтарымен, ережелерімен білу міндет. Тілді терең білу аудармаға әдеби қатынас жасау ретінде оның айрықша әдеби қызметіне негізделген мағыналық стильдік және бейнелеу сипатындағы құралдарын жеткізу саналады. «Аударма – ана тіліміздің алыс жылдар қойнында қалған қазыналарын қалың қабаттар астынан қайта қопарады, әдеби тілді жаңғыртады», – деп М. Әлімбаев көркем аударманың басты құндылықтары ретінде көрсетеді. Алайда көркем ойдың әдемі, мәнерлі жеткізілуі ұлттық тіл байлығын шебер қолдана білумен маңызды. Осыған байланысты Н. Гоголь В. Жуковскийдің Гомердің «Одиссейін» аударуы туралы мақаласында: «Енді алғашқы поэтикалық туынды барлық европалық тілдердің ішіндегі ең толық және бай тілде түпнұсқа тәрізді шығарылады. Аударма түпнұсқаның өзіндей баяғы өмірге барынша бойлатады», – деп тілдік көркемділігін көрсетеді. Түпнұсқаға жақындық оның негізгі әуезділігін қайта жасау деген ұғым. Бұл мәтін дәлдігі, көркемдігі, интонация, әуез, бар стилдік сипаттарының түпнұсқаға сәйкес берілуі. Әр жанрдың табиғатына сай тілі де сол деңгейден табылуы тиіс. Көркем шығарма тілі өзінің сұлулық, бейнелілігін, әуезділік, әсерлілік сипатын жоғалтпаса керек. Ал ғылыми тіл дәл де айқын, түсінікті де ықшамды болуымен ерекшеленеді. Публицистикалық тілдің ақпараттық, коммуникативтік әрі мәнерлі де нақты, жинақы жүйесі сақталуы қажет. Басқа тілдегі фразеологияның көшірмесін дәл беру мүмкін емес. Әрбір тілдің өзіндік синтаксисі бар. Аудармашы түпнұсқамен, яғни шет тіліндегі мәтінмен мұқият таныса келіп, оны өз тілінде барынша дәл жеткізуге күш салады. Ұлттық тіл логикасы мен эстетикасына бағына келе, аудармашы әрбір тіркестің өз тілінде мағыналық реңк табуына ұмтылады. Осы жайға байланысты аударма теориясында таластар да туды. Атақты ағылшын сыншысы, ақын, философы Метью Арнольд бұған қарсы өз тұжырымын ұсынады: «Біреулер аударма жақсы оқылуы керек деп айтады: олай болса біз оны оқи отырып, түпнұсқаны ұмытып кетеміз, сөйтіп түпнұсқа біздің тілімізде жазылған тәрізденеді. Басқа біреулер аударма мақсаты, тура қарама-қайшылығында дейді. Аудармада біздің тілімізге үйлеспейтін, сәйкеспейтін әрбір орамдарды сақтау керек. Өйткені, біз алдымызда басқа бір оймен жасалған дүние тұрғанын сезінуіміз мүмкін. Сөйтіп біз басқа материалдан жасалған дүниені жай ғана қайталаған болып шығамыз». Қазіргі аудармашылардың айтуынша, түпнұсқаның синтаксисін аудармашы меңгеруге тиіс емес, керісінше аудармашы өзінің ұлттық тілінің синтаксисін еркін меңгеруі тиіс. Бұған айтар ойымыз түпнұсқа синтаксисін білу керек. Бұл стильді дұрыс жеткізу жолы. Аудармада сөз мәдениетін сақтау. Сөзді дұрыс айту, ойды дәл жеткізу, бәрінен бұрын, тілдің грамматикалық нормасын мұқият меңгеру болып табылады. “Граматикалық құрылысты саналы түрде меңгеру анағұрлым дұрыс сөз түрін таңдау мүмкіндігін береді. Және сондай үлгіде, ойды анағұрлым, дәл жеткізуді қамтамасыз етеді” - дейді белгілі тіл маманы А.И.Федоров. Аударма шығармаларының күрделенуі соған сәйкес грамматикалық категорияның болмауы салдарынан туындайды. Аударманың грамматикалық нормасының бұзылуына бастайтын бір себеп сөз қолданылудағы грамматикалық ережелерге мән берілмеуі, ескерілмеуі. “Мағыналық және стилистикалық сөз қолданылыстағы қателік, шын мәнінде, оның грамматикалық сипатының өзгеруіне әдеби тілдегі қабылданған норманы бұзуға әкеп соғады” - дейді В.Г.Костомаров. “Қай тіл өзіне аударып отырса, сол тілге күш түседі. Екі тілдің бір-бірімен салыстырылатыны осындайда. Біздің кейбір дардай жазушыларымыз граммтиканың заңдылықтарын білмейді, білмеген соң бүлдіріп жазады. Тілдік ізденісіне жол кең, бірақ грамматикалық заңдылықтарын ескермеу озбырлықпен шктеседі”. М.Әлімбаев жазу өнеріндегі, аудармадағы грамматикалық заңдылықтардың маңыздылығын осылай ұғындырады. Аудармашының ой-мақсатының дұрыс жүзеге асуы, сөздің түрін таңдаудан, баламалық мағынаны ұтымды үйлестіре білуінен, оның гармматикалық категорияларын сұрыптап, саралап қолданудан. Аудармашы үшін тіл білімінің заңдылықтарын филологтан кем білмеуі қажет. Жақсы аудармашы болғанымен, аударма тілі нашар, қарабайыр, солғын жасалса, бұл - үлкен қателік. Сондықтан лигвистиканың бар заңдылықтарын жетік білу маңызды. Аударма ісіндегі тілдік құралдарды таңдау жүйесін сипатта. Мәтіннің 4 өлшемі туралы Швейцер тұжырымы. Тіл нормасының жүзеге асу жолдары. Тіл нормасын аудармада сақтау мәні. жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|