Оқулық Алматы 2011 Пікір жазғандар: Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С. Тебегенов

Қырық жылғы шығармашылық еңбегінде Амрита Притам әр түрлі жанрдағы поэти­ка­лық жинақ, әдебиеттік және публицистикалық жұмыстар, очерктер, романдар және әңгімелер жинақтары секілді алпыстай кітап жазды. Алайда Амрита Притам, ең алдымен, ақын ретінде танылған. Сыншы Шанта Сероджит Сингх: «Амританың бар күші прозадан гөрі поэзияда, оның поэзиясы прозаға қарағанда анағұрлым бай, толық, бірінен кейін бірі жаңа серпінді болып келеді», - деген. Оның поэзиясында ынтық ыстық сезімдер мен қатты уайымдарға, жалынды махаббатқа толы. Амрита әйел туралы емес, әйел атынан жазады. Осының арқасында оның өлеңдері шынайылыққа, тереңдікке, ақиқатқа толы. Амританың шығарма­шы­лығының алғашқы кезеңі сентимантальды-романтизмнен алыстай бастаған шынайы өмірге жақын және дәстүрлі-діни ескілікке толы күнделікті тұрмыс-тіршілік ұстанымына деген қарсылықты бейнеледі. Оның өлеңдері шынайы өмірге жақын, адами ішкі сезімдерді баяндайды. Үнді әдебиетінің басты тақырыптарының бірі – әйел теңсіздігі, олардың көп нәрсеге құқықтарының болмауы. Амрита бұл мәселеге де тоқтала кете қоймайды. Бұл тақырыпта әйел ақын ана емес, басқа да үнді әдебиетінің ақындары да талай жырлаған. Мысалы, хинди тілінің ақыны Сумитрандан Пант «Әйел», «Еркек көлеңкесі» деген өлең­дерінде әйел құқығының әлеуметтік жағдайда ғана емес, этикалық жағынан да тапталуына ызасы келгені жайлы айтылады. Басқа ақындар билікте отырған қолдарында күші бар еркектерді әйелдерге түсінушілікпен қарауларына шақырса, Амрита қайта әйелдердің намыстарын оятуға, өз абыройларына нық болуға, өз өмірлері мен құқықтары үшін қарсы шығуға және өз бақыттарына күресуге жетелейді. Бұл тақырып оның кейінгі шығармашы­лығындағы басты тақырыбына айналады («Асырау­шы»). Бұл өлең құқығынан айырылған, өз еркімен емес, ата-анасының қалауы­мен махаббатсыз тұрмысқа берілген, абыройы төгілген әйелдің монологы түрінде берілген. «Күту» өлеңінде баласы «міне, енді-енді дүниеге келетін» баласы бар, күнде ішіп алып үйіне мас болып келетін күйеуін күтетін қайғылы әйелдің ойлары жайлы. «Құдіреттілік» атты өлеңінде адамзаттың ең таза асыл сезімі – махаб­бат­тан айыратын «аяусыз жабайы салттар» мен әділетсіз діни дәстүрлерге қарсылығын білдіреді. Осындай тақырыптарға сай «Сиыр қорасы», «Сауда» және т. б. өлеңдері бар.

Амританың өлең жинақтары: «Таң» (1950), «Ойынға арналған тастар» (1956), «Қара раушан гүлі» (1967), «Болмыс» (1968) және т.б. Романдары: «Дәрігер Дэв» (1947), «Ұя» (1952), «Бояудан қалған із» (1963), «Бір сұрақ» (1959), «Жабық есік» (1961), «№ 36 құдық» (1964), «Жер мен теңіз» (1965) т.б.

Амритлал Нагар 17 тамызда 1916 жылы Агра қаласында үндіс отбасын­да дүниеге келді. Балалық шағы мен жасөспірім кезі Лакхнау қаласында өтті. Әжесінің түрлі ертегілері, әкесінің әңгімелері және Лакхнаудағы жалпы әсем атмосфера Амритлалды жастайынан әдебиетке қызығушылығын тудырды. Бір жағдай оның қолына қалам алуына түрткі болды. 1928 ж. Үндістанда ұлт-азатық көтеріліс болды. Алаңға көп адамдар шығып – «Ағылшын­дық­тар аулақ болсын елімізден!» деген ұранымен Джавахарлал Нерудің бастауымен шықты. Осы кезде 12 жасар Амритлал да алаңда митингшілермен болды. Полиция таяқтарымен келді, біраз у-шу болды, кейін бәрі тарап кетті. Осы кезде жас Амритлал ары ойланып, ері ойланып алаңда біраз ойланып жүрді да, кенеттен ойна өлең жолдары келе бастады. Осы­лай­ша, ақынның алғашқы өлеңі дүниеге келді. Амритлалдың білімі орта мектеппен ғана шектеліп қалды. Ары қарай білімін жалғастыруға жағдай болмады. Үйінде үлкені болған­дықтан әкесіне күн көріске ақша табуға қолқабыс болуына тура келді. Бірақ 30 жылдары газеттер мен журналдарда жас бозбала ақын өзінің өлеңдері мен әңгімелерін Таслим Лакхнави (лакхнауилық), Мегхарадж, Индра әр түрлі лақап аттармен өзінің алғашқы өлеңде­рін жариялады. Амритлалдың ақын ретінде дамуына Премчанд әсер етті. 1935 жылы «Гүл бағы» атты жас жазушының 16 әңгімеден тұратын жинағы жарияланды. Премчандтың «ма­ған сіздің «Гүл бағыңыздың» гүлдерінің иісі ұнады, бірақ мен сіздің шынайылыққа жақын әңгімелеріңізді оқығым келеді», - дегені жазушының ары қарайғы шығармашылығы мен өмірін өзгертті. Амритлал Бонкимчондро Чоттопаддхая, Шоротчондро Чоттопаддхая, Тагор және Нираланың есімдерін ерекше ілтипатпен атайды. Прогрессивті Нароттам әдебиетші­сімен бірге Амритлал Нагар 1937 жылдан бастап әдеби-сатиралық «Чааллас» журналын шығара бастайды. Кйін оның жинақтары шығады – «Руиндер» мен «Наваба мекені».

Көптеген үнділік ақындар секілді Амритлал Нагар да қаржы жағынан қинала бастайды, сондықтан үнді Голливуд Бомбей қаласына жол тартады. Ол жерде Амритлал киноларға сценарийлер жазумен, фильмдерді дубляждаумен айналысады. Алайда сол кезде дүркіреп тұрған кино индутриясы ақынның шабытын ашпай, толықтай дерлік көңілі толмай жүреді. Ұзақ уақыт созбай Премчанд секілді Амритлал да киноиндустрияда өз талантымен жетілікті қаражат таба алмай кетіп қалады. Оған қарамастан Үндістанның оңтүстігінде ол уақытын зая кетірмеді – маратхи және тамиль тлдерін оқиды, олардың әдебиетімен айналысады, бұл тілдерден хинди тіліне аудармалар жасайды, көп жерлерге саяхат жасай отырып болашақ кітаптарына қажетті информациялар мен ақпараттар жинайды. Бомбейде «Найя сахитья» журналын шығаратын жас прогрессивті әдебиетшілер тобымен етене жақын таныс болады. Осы топпен белсенді байланыс орнатады. Амритлалдың көңіл көтеретін киноларға арналған кино мамандарының өмірмен байланыстыратын сыни мақалалары ерекше табысты болды.

1947 жылы Үндістан тәуелсіздігін алды. Амритлал Лакхнауға қайта оралады. Кейін оның Бенгалиядағы Екінші дүниежүзілік соғыстың кесірінен туындаған жаман ашаршылық туралы «Ашаршылық» деген романы жарияла­нады. 1953 жылы жазушыны Лахнауи­дағы жалпы үнділік радио спектакльдерді қоюшы режисер ретінде жұмысқа шақырады. Алайда бұл жұмыс та жазушыны ұзақ уақытқа қызықтыра алмайды. 1956 жылы «Тамшы мен мұхит» деген романы жарияланады. Көптеген сыншылардың пікірлерінде бұл роман жазу­шы­ның ең жақсы туындысы есептеледі.

Амритлал шығармашылығында оның аударма­лары бір төбе. Нагар хинди тіліне марат­хи, тамиль, гуджарати тілінде жазатын бірнеше үнділік жазушы­лардың шығармаларын және Чехов пен Мопассанның кейбір шығармаларын аударды. Жазушының кредосы үнділік жазушы, ол үнділіктердің ерекшелігін, ұлттың психологиясын жән олардың шынайы өмірін, армандарын, қайғылары мен қуаныштарын жалпы халықтың үнін шебер жеткізе алды.

Премчанд мектебінің өкілдеріне Вишвамбарнатх Шарма Каушик, Пратап Нараян Шривастав, Бхагаватипрасад Баджпейялар жатады.

Премчандтан кейін хинди романдарында екі айрықша психологиялық және прогрес­сив­ті тенденция анық көрінді. Психо-аналитикалық романдар деректерін Фрейд және Адлердың ілімдерінен іздеген. Шеберлік жағынан бұл мектептің шығармаларының үздік орнын Агьейннің «Шекхар ек дживани» («Шекхардың өмірбаяны») романы алады. Сол секілді Илачандра Джошидің «Саньями» («Өмірден безген»), «Парде ки рани» («Көрпе астындағы хан­шайым»), «Прет аур чхайя» («Елестер мен көлеңке») романдары бір тоға.

Прогрессивті роман мектебінің жарқын өкілі – Яшпал. Оның шығармала­рында Премчандтың әлеуметтік ұмтылысы айқынырақ көрініс табады. Оның негізгі романдары: «Дада комред» («Дада жолдас»), «Манушья ке руп» («Әр түрлі адамдар») және басқалар. Ол өз шығармашылығында көбінесе ащы және қатал, ал кейде тіпті қорқынышты болатын сарказмға жүгінді.

Хинди романы секілді, хинди әңгімесі – жаңа дәуірдің көрінісі. Прозаның дамуының бастапқы кезеңінде Инши Алла-ханның «Рани Кетаки ки кахани» («Кетаки жайлы»), Джат­ма­ланың «Горе бадал ки катха» және Шивпрасадтың «Раджа Бходж ки сапна» («Раджи Бходжаның түсі») әңгімелері жазылды. Қызықты оқиғаларды баяндайтын олар новелладан гөрі очеркке жақын тұрады.

Әңгімеге қызығушылық жалпы түрде «Инду» журналының басып шығары­луынан бас­талды. Оның беттерінде Мaйтхилишарана Гупттың «Ниньянвайка пхер» («Дилемма») және Ракмчандра Шукланың «Гьярах варш ка сапна» («Он бір жылдық түс»), 1962 жылы Прасадтың бірінші әңгімесі «Грам» («Ауыл») жарияланып шықты.

Үнді әңгімесінің дәстүрлі тақырыбы - жесір әйелдің қайта үйленуі, төменгі «касталарда­ғы­ның» рухани көтерілуі, шетелдік мәдениет және батыс өркениеті, ескірген салт пен дәстүрге қарсылық білдіру. Бұл кезең әңгімелерінде кейіпкер мінездері керемет суреттелді.

Чатурсенаның «идеалистік» әңгімесіне қарсы Шастри Угра және басқа жазу­шы­лар нату­ра­лизм ұстанымында болды. Сол кезеңнің әңгімелерінен Сиярамшаран Гупттың «Манушья» («Адам») жинағына кірген шығармалары маңызды. Жазушының әңгімелері адамның ішкі жан-дүниесінің жұмсақ және таза күйзелісін суреттейді және ғибадатханадағы қасиетті шамның жарығымен жарқырайды. Бұл әңгімелерде суреттеу, автобиографиялық, әңгімелеу және эпистолярлық секілді көптеген стильдерді кездестіруге болады.

Әлеуметтік бағыттағы әңгімелердің мақсаты - ой-сананы ояту. Бұл мақсатты көздеген жазушылар легіне Яшпал, Радхакришна, Амритрай, Рангейя Рагхав, Чандракиран Саунрекса шығармалары жатады. Алайда дүние-танымы кең Упендранатх Ашканың әңгімелері ерекше орында. Оны тек кедейлердің мәселесі ғана емес, сондай-ақ орта таптық өмірдің реалистік суреті қызық­тырады. Бхагватипрасад Бажпейн қаламы адам үмітсіздігі көлеңкесінің қараңғылығына қарсы махаббаттың ал-қызыл түстерін асқан шеберлікпен жазады.

Қазіргі таңдағы әдебиет жаңа қалыптасқан жағдай мен өзгерістердің талабына сай стиль мен жанрлық құрлымындағы өзгерістерге батыс әдебиетінің ықпалын елемейді. Сонымен қатар өзін-өзі қалаған, өзіне жетімді «таза үнді» мәдениетін ерекше атап көрсетеді, бұл мәдениеттің сыртқы күштердің әсерінсіз қалыптасқаны айтылады. Үнді әдебиеттанушылары нақ осы мәдениетті олар батыстық терминологиямен модернистік және постмодернистік⁵⁰ деп қарастыруға болатындығын ескертеді.

Мұндай пікірді қазіргі заманғы жетекші әдебиеттанушы, хинди әдебие­тіне маманда­ну­шы Намыар Сингх білдіреді: «Біз үшінші әлем өкілдері әдебиет­тің шынайы иеленушілеріміз, ал Батыста тек әдебиет тоериясы ғана бар. Постмодернистік әдебиеттің теориялық базасы сонда болғанымен, өзі осында туындауда...» (Parajape, Makarand. “The ideology of form. Notes on the third world noYel”//Social Sientist 18.8-9 (August-September 1990). P.72.)

Постмодернизм термині Үндістанда батысқа тән құбылыс деп танылады, сол себепті, бұған қатысты көзқарас бірінші кезекте жалпы батыстық мәдениетке деген қарым-қатынас­пен айқындалады. Үнді әдебиетіне постмо­дернизмді отарлаудан кейінгі кезеңмен байланыс­тыру тән. Тарихшы, философ Макаранд Паранджапе өзінің үнділік мәдениетте постмодер­низмге балама элементтер бұрыннан бар болғандықтан, өзіне мәнсіз және құрдымға алып келетін батыс өркениетінің жетістіктерін үнді негізіне ауыстыру ұмтылысы мен «постколо­ниалды синдром» арасындағы байланыс туралы қорытынды жасайды. Оның пікірінше, үнді мәдениетінде постмодернизмнен де жоғары нәрсе болғандықтан, Батыс қалдығына көнбеу керек. Осылайша, Паранджапе де, Намвар Сингх секілді Үндістанда кең тараған постмодер­низмнің үнді әдебиетінідегі болмысы туралы радикалды теріс көзқарасын білдіреді.

Бұл терминнің тура аудармасының жоқтығы үнді әдебиетіндегі постмо­дернизм жайлы түсініктің аймақтық тілдердегі әдебиетте бұл ұғымның қолданылуына теріс көзқарастың барлығына келіп саяды. Сонымен қатар батыстық зерттеушілердің бұл әдебиет туындыларын постмодернизмдік жолда қарастыру ұмтылыстарының жалғандығын әшкерелеу байқалады.

Енді ағылшын тіліндегі үнді әдебиетінің қалыптасу құбылысына келер болсақ, ол Үндістандағы ұзақ уақыт бойындағы британдық отаршылдықтың салдарынан ағылшын тілі аталмыш ел территориясында кең тарады. Үндістан тәуелсіздік алғаннан кейін ағылшын тілі хинди тілімен қатар екінші мемлекеттік тіл болып жарияланды. Қазіргі кездегі ағылшын тіліндегі үнді әдебиетінің негізгі екі бастауы бар: біріншісі Үндістаннан шетелге қоныс аударушылардың үнді тарихы мен ақиқатынан алшақтамаған ұрпағы болып табылатын жазушылар. Сонымен қатар үнділік бірқатар жазушылар да әр түрлі себеппен өз туынды­ларын ағылшын тілінде жазады. Осы себептердің жиі кездесетіні, әрі маңыздысы – оқырман тобын аймақтық деңгейден көтеруде. Жоғарыдағы екі бастауға мысал бола алатын Үндістан мен Пәкістанда өскен, ұзақ уақыт бойы Ұлыбритания мен АҚШ-та өмір сүріп келген Салман Рушди мен Үндістан территориясының тұрақты тұрғыны Арундати Рой туралы сөз қозға­мақшымыз.

Рушди әуел бастан ағылшын оқырмандарына бағыттаған еңбектерін жазады. Оның 1975 жылы жарық көрген алғашқы романы «Гримус» оқырман­дар тарапынан да, сыншы, әдебиет­шілер жағынан да ескерусіз қалды. Дегенмен алты жылдан соң басып шығарылған «Түн қараңғылығы балалары» романы әдебиет саласындағы түрлі сыйларға, соның ішінде 1982 жылғы ең үздік ағылшын тілді роман ретінде Букер сыйақысын иеленді. Бұл роман авторды көрнекті постмодернистік жазушы ретінде мәшһүр етті. Бұл романның сюжеті Үндістанмен байланысты болса, келесі «Ұят» романы аллегориялық формада Пәкістандағы саяси өмірді баяндайды. Ал автордың «Жан түршігерлік өлеңдер» атты төртінші романындағы әрекет бірде Үндістанда, енді бірде Англияда орын алады. Рушди «Маврдың соңғы демі», «Жер оның аяғының астында», «Шлимар сайқымазақ» секілді романдарында Шығыс пен Батыс ара­сындағы тіршілік, эмиграция, өзін-өзі айқындау, ұлттыңсаны жағынан аз болуы мәселелерін көтереді.

1988 жылы жарық көрген «Жантүршігерлік өлеңдер» романы, келесі жылы Иран мұсыл­мандарының көсемі аятолла Хомейниді Рушдиді өлім жазасына тарту туралы пәтуа шығарып, оны орындаған кісіге бағалы сыйақы тағайын­дауына алып келді. Сол уақыттан бастап Рушди бой тасалап, көшіп-қонып, сақшылардың қорғауында жүретін болды. Хомей­нидің көзі кеткенімен бұл пәтуа әлі де күші бар болып есептеледі.

«Жантүршігерлік өлеңдер» романынан кейін де Рушди жазушылық қызме­тін табан­ды­лықпен жалғастырды. Оның кітаптары арасында Никарагуа туралы сапардағы жол естеліктері «Теңбілшердің күлімсіреуі» (1986) балаларға арнал­ған ертегі-повесть «Гарун мен оқиғалар Теңізі» (1990), публицистикалық эсселер жинағы «Ойдан құрастырылған Отандар» (1991), «Шектен шығу» (2002) мен әңгімелер жинағы «Шығыс-Батыс» (1994) бар.

2008 жылы Рушди «Флоренциялық ару» романын басып шығарады. Бұл роман Ұлы Моғол билігіндегі ортағасырлық мұсылмандық Үндістанда саяхатта жүрген еуропалықтың император Акбарға Флоренцияда кезіп жүрген құпия ару туралы баяндауына негізделген.

Қазіргі таңда Рушди атышулы британиялық жазушы есептеледі. Ол Патша Әдеби Қоға­мының мүшесі, Ұлыбритания мен АҚШ-тың бірқатар универси­тетінде құрметті профессор болып табылады. Сондай-ақ сегіз университет Рушдиді құрметті доктор деп мойындады, ал оның кітаптарына әлем бойынша тағайындалған әдеби сыйларды санап тауысу қиын. Оның «Түн қараңғылығы балалары» екі рет 1993, 2008 жылдары «Букерлердің Букері» сыйақысына ие болды. Сегіз мың оқырман қатысқан дауыс беруде соңғы қырық жылда жарық көрген ең үздік ағылшын тілді роман деп мойындалды. Бұл роман «Гардиан» газетінің оқырмандары құрған XX ғасырдың әдеби туындыларының ең үздігі тізіміне еніп, 25-орынды иеленді.

«Түн қараңғылығы балалары» романы отыз жасар Салем Синайдың сүйікті­сіне өз өмірінің таңғажайып оқиғасын баяндап беруден құралған. Көбіне бұл роман Габриэль-Гарси Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық» романымен салыстырады, жазу стилін Маркестің стилімен салыстырғанда, мұны магиялық реализм деп көрсетеді.

Рушди өз шығармашылықтарында негізгі қозғайтын тақырыбы - көші-қон, ел кезу, баспанасыздық. Тек мұны ол әр туындысында әр түрлі кейіпкер арқылы, әр түрлі қырынан, түрлі тәсілмен баяндайды. Рушдидің өзі эмигрант болғандықтан, бұл тақырыпты шығарма­ларының арқауы етіп алғандығы таң қаларлық жайт емес. Жазушы мигранттың күйінен өз артықшылықтарын көреді, бұл туралы өзінің «Ойдан құралған Отандар» атты эсселер жина­ғында былай жазады: «Мигрант-жазушылар әлемді екі көріністе көреді. Олар өздері сипаттап жатқан шындықтың бір уақытта ішінде де, сыртында да болады... әлемді өзге қырынан көру – оны өзгертуге деген алғашқы қадам» (Rushdie, Salman. Imaginary Homelands: Essays and Criticism 1981-1991. New York, 1991. P.25)

Рушди жазушы-мигрант ретінде ағылшын тілін таңдағанымен, өзінің британ­дық және үнділік ерекшелігін сақтап қалды. Рушди белгілі бір дәрежеде Батыс пен Шығыстың өткір тұстарын айқындай отырып, жақындастырды.

Арундати Ройдың алғаш 1997 ж. Дели қаласында «Ұсақ-түйектер құдайы» романы сатылымға шыққаннан кейін, сол жылдың 14 қазанында бұл кітабы үшін Букерлік сыйақы алып, елге танымал бола бастады. Дегенмен бұл кітап Букер әділқазылары арасында үлкен тар­тыс тудырды, тіпті оның бір мүшесі теледидардан кітаптың нашарлығы, ол тіпті номи­нанттар қатарына кірмеуі керектігін айтты.

«Ұсақ-түйектер құдайы» - өзінің ғасырлар бойғы құндылықтарын көзсіз қорғаштайтын дәстүрлі қоғам мен касатааралық махаббат туралы роман. Бұл роман екі егіз Рахель мен Эста және олардың аналары Амму төңірегінде өрбиді. Кералалық христиан Амму үндіске тұрмыс­қа шығып босанады, оларды бұл отбасында жақтыра қоймайды. Амму күйеуімен ажырасып, балаларын құшақтап төркініне кетеді.

Сюжеттің шиеленісі тоғыз жасар ағылшын Софи-моль есімді егіздердің немере бауыры­ның келуі, одан соң қаза табуынан басталады. Сол уақытта өзеннің арғы бетіндегі қираған тамда Амму мен ағаш шебері, егіздердің жақын досы Велюттамен махаббат оқиғасы баста­лады. Софи-мольдің өлімін Аммудың отбасы оның ұятты байланысын жасыру үшін, кінәні Велюттаға артады. Ол сақшылардың ұрып-соғуынан қайтыс болады. Ал егіздер өз еріктерінен тыс осы оқиғаға қатысады. Сақшылар мен туыстарының қысымына төзбей, бойын қорқыныш билеген Эста Велюттаға жабылған жаланы растайды. Осылайша, өзін және ана­сын риясыз жақсы көрген жалғыз адамды өлімге кеседі. Амму Велюттаны «Ұсақ-түйектер құдайы» немесе «Шығынға ұшырағанның құдайы» деп атады.

Роман жиырма бес жылдан кейін оқиға орын алған анасының туған жері Айменемге оралуынан басталады. Сол кезден бастап егіздер осы еріксіз кінәнің зардабын шегіп, зұлымдық дәмін татады. Софи-Моль мен Велюттаның өлімінен кейін олардың нәзік дүниесі қирап сала береді. Егіздерді айырып, Эстаны әкесіне жібереді. Ол жақта бала ауыз ашып, сөйлеуді қояды, тіпті жындануға шақ қалады. Рахель мектеп кезіп, тентіреген соң, америкалыққа тұрмысқа шығып, көп ұзамай ажырасып кетеді. Егіздер бір-бірінің ойын оқып, бірінің сезінгенін екіншісі де сезінетін еді.Тіпті бір-бірінің түсін білетін. «Мен» деген сөзді екеуі үшін айтатын. Бұл жағдай оларға аса ауыр тигені де сондықтан. Ал аналары Амму үйінен қуылып, жоқшылық пен жалғыздықтан, жартылай ақылынан алжасқан күйде дүниеден өтеді.

Романда автор әлемге ересек кісілер ретінде болған жағдайды бағалап, баяндап жатқан бала егіздердің көзімен қараған. Бұл автор тарапынан ерекше шеберлікті талап етеді. Роман, шындығында да, ұсақ-түйектен құралған, осы нәрселере арқылы автор оның нәзіктігін ерекше атай отырып, баяндау әлемін құрады. Романда осы тәсілмен қатар постмодернистік субъективизм қолда­нылған. «Ұсақ-түйектер құдайы» романын, негізінен, автобиогра­фия­лыққа жатқызуға болады.

Арундати Рой 1961 жылы 24 қарашада дүниеге келген. Оның анасы да христиан Мери Рой өз отбасының қарсылығына қарамастан бенгалдық үндіске тұрмысқа шығады. Оның балалық шағы Айманам ауылында өтеді. Бала шағында ол өзін аластатылған сезінетін, себебі ол өзгелердің көзінде христиан емес, ажырасқан анадан туған, аралас қанды. Он алты жасында Рой үйінен кетіп, Делиге келеді. Мұнда ол көшеде түнеп, бөтелке теріп күн көреді. Кейінірек Рой Дели архитектуралық Колледжіне түскенімен, оны тәмамдай алмайды. Үнділік режиссер Прадип Кришна алғашында оған кішігірім рөл ұсынған болатын. Осы­лайша, ол кино әлеміне келіп, болашақ күйеуімен танысады. «Ұсақ-түйектер құдайы» рома­нына дейін Рой көріністер жазумен нәпақасын табатын, бірақ негізгі күнкөріс көзі аэроби­кадан ұстаздығы еді.

Рой романның сюжетін барлық бейнені көрсететін судың беткі қабатымен салысты­ра­ды. Ол үшін ең маңызды нәрсе - сөз қуаты. Әдебиет пен архитек­тураны салыстыра отырып, сәттіліктің сыры жасырынып жатқан әлемдік кеңістікті құрастыра білуді ерекше атап өтеді. Рой бұл романды жазу барысында өзінің архитектуралық білімінің көп пайдасы болғандығын айтады.

Көптеген үнділік және Батыс зерттеушілері «Ұсақ-түйектер құдайы» романын постмо­дернистік әдебиет туындысына жатқызғанымен, ондағы пафостық гуманистік бағыт айқын көрінеді. Ройдың пафосы дәстүрлі қоғамға қарсы бағытталса, гуманистігі оны ұстанушы­лар­дың суайттығын әшкерелеуге негізделген. Сол себепті бұл тұрғыда Ройді постмодернисттен гөрі әлеуметтік сыншы ретінде бағалаған жөн. Дегенмен бұл мақсатты жүзеге асыруда Рой әдеттегі постмодернистік құралдарды көптеп қолданады.

Жалпы идеялық-эстетикалық жүйе ретінде постмодернизм үнділерден оқшау дүние емес. Десек те постмодернизмдік туындылар мен жазушылардың үнді әдебиетіндегі бар болуын кесіп айту қиын. Солай бола тұра, хинди әдебиеті ғана емес, өзге де Үндістан әдебиет­теріндегі постмодернистік ретінде қарастыруға болатын даму бағыттарын жоққа шығара алмаймыз.

«Модернизм» терминін үнді әдебиеттанушылары хинди тілінде «адхуник­та» баламасын береді. Бұл ағылшын тілінен тікелей калька болып табылады, тікелей аудармасы «қазіргі заман» деген мағынаны береді. Осыдан келіп, «уттара адхуникта» - «қазіргі заманнан кейінгі», яғни «постмодернизм» деген мағынаны беретін термин де қолданылады.

Сингхтың «Апне-Апне Рам» романының элементтерінің көпшілігі батыстық детективті романдарға ұқсайды. Романның негізі қастандықты жүзеге асыру мен әшкерелеу жатыр. Ағымдағы жайтты автор кейіпкерлердің көзімен көреді, істің мәнін оқиға соңына қарай бірақ білуге болады. Дей тұра романды детективті роман деп атау қателік болар еді. Бұл романда детективтің элементтері көптеп кездескенімен, мұнда үш «деңгейдің» жанрлық белгісі байқа­ла­ды: біріншісі – Рама туралы туындыларға тән дәстүрлі үнділік элемент­тер; екіншісі – ро­ман­дағы еуропалық романтизмнің сипаттары; үшіншісі – роман постмодернизм дәуіріндегі әдебиетке тән комикс сипатына ие.

Ал Нарендра Кохлидің «Рамаяна» сюжетіндегі жаңа романы «Абхьюдай» көбіне батыс­тық утопия романдарына ұқсайды. Мұндай тұжырым жасауға бізді мына фактілер итерме­лейді: романдағы сюжетті түсіндіру барысында автор әлеуметтік бағытты таңдаған. Мұның негізінде ойдан шығарылған кіршіксіз қоғамның құрылуы, гүлденуі жатыр. Сонымен қатар автор утопиялық қағидатқа адалдықпен реттелген қоғам туралы тәптіштеп жазып, жан-жақты сипаттайды. Сингхтың «Апне-Апне Рам» романына қарағанда, Кохлидің «Абхьюдай» романы дәстүрліліктен алшақтамай, романның эпостың негізінде жазылғанын ерекше атап көрсетеді.

Екі романның да артықшылығы мен ондағы постмодернистік элементтердің көрінісін атап айтар болсақ: «Апне-Апне Рамда» сюжет құраушы элемент ретінде оқиғаның өріс алуы, «Рамаяна» фабуласының өзі болса, «Абхьюдайда» оның идеялық бағыттылығы, романның негізгі идеясын ашуға көмекші құрал, кіріспе ретінде қолданылған оқиғалардан маңыздырақ болып есептеледі.

Қарастырылған романдардағы постмодернизм құбылысына тән экспери­мен­талды пішіні мен элементтеріне қарамастан, оларды бірауыздан постмодер­нистік әдебиет туынды­сына жатқызуға болмайды. «Апне-Апне Рамдағы» ашық көрсетілген соңға қарамастан, оқыр­ман­дар эпос бойынша сюжетті жақсы біледі, Рама елді гүлдендіріп, жандандырып, жұмақ өмір құрады. Осылайша, барлық эпистемологиялық қиындықтар артта қалады. Оқиғаның бір ағымды­­лығы мен постмодернизмге жат дүние жалындылық оқырмандарға алдын ала белгілі сюжетте анықталады. Осы романдарда кездесетін уақытша қиындықтар­дан кейін кіршіксіз қоғам мен мемлекеттің өмір сүруіне ықтималдылығы байқалады.

Сол сияқты бұл романдарды постмодернистік туындыға жатқызуды күрде­лен­діретін тұсы – романдарда кездесетін гуманизм. Рама – қай кезеңде болмасын әлемнің әділ жүйесі, дхарманы қорғаушы болып табылады. Раманың әрекеттері дәстүрлі негізбен қатар, жеке психологиялық дәлелдерге сүйенеді. Бірақ қай жағдайда болмасын бұл бейнені функцио­налдық салмағы жоғалған емес. Бұл романдардағы Рама - бұрынғыдай құдыретті Құдайдың жердегі бейнесі емес, қазіргі алмағайып заманда әлемге сенім сыйлап, құтқарып қалуға, «құ­дай­ға тең» болуға қолы жеткен, күмәнданушы, қайғырушы адам. Аталмыш романдарды постмодернистік туындылардан жырақтатын элементтер – гуманизм, жалындылық, әлеумет­тік сын элементтері, адамзат баласының құтылу ықтималдығы мен жарқын болашаққа деген сенім.

«Жаңа әңгіме» бағытындағы үнді жазушыларының шығармашылық­тарында постмодер­нистік көзқарастар көптеп кездеседі. Бұл бағыттың XX ғ. 70-жылдарында пайда болуына, негізінен Батыс әдебиетінің, соның ішінде модернизм мен жаст постмодернизмінің тікелей ықпалы болды. Ал бұған дейінгі үнді әдебиетіндегі басты бағыт сыни реализм болатын. Жанрдың қандай екендігіне қарамастан, сюжеттің айқындығы мен сол кезге қажет­тілігін алдыңғы орынға қойған хинди әдебиетінің белді классиктері – Премчанд, Ашк, Яшпал.

Ал «Жаңа әңгіме» ағымының өкілдері реалист жазушыларға қарағанда көркем мәтінді ұйымдастыруға, ырғағына, түрлі айқындаушы құралдарды қолдануға көбірек көңіл бөледі. Соны­мен қатар бұл ағымның туындыларында сюжет те кейінгі орынға шегерілгенімен, на­зар­дан тыс қалдырылмайды. «Жаңа әңгіме» тақырыбы релистік туындылардың тақырыпта­ры­­на ұқсас келеді, ол, негізінен, әлеуметтік сипатта. Сонымен қатар бұл ағымға психоло­гия­лық сипат тән болғандықтан, отбасы мен тұлғааралық қатынастар маңызды тақырыптар­дың бірі болып табылады.

Жалпы алғанда, «жаңа әңгімелерде» реалистік, модернистік және постмо­дер­нистік эле­менттері бірдей кездеседі. «Жаңа әңгімелердегі» постмодернистік көзқарастарды XX ғ. соңын­да жарық көрген Рамеш Бакшидің «Ауытқы­ған қайықтағы армандар ағымы» әңгіме­лері негізінде қарастырамыз.

«Ауытқыған қайықтағы армандар ағымы» әңгімесінің басты кейіпкері осы әңгімені баяндаушы болып табылады. Автор осы басты кейіпкердің атынан оның ішкі жан-дүниесін, сезімін, естеліктерін ішкі драмалық монологы арқылы жеткізеді. Баяндаушы тілек білдіруші адамдарды қайықта ырғалтып отырып, суға қағаздан жасалған кеме жіберіп жатқан саридегі арық қызды көріп, есіне жастық шағы, өзінің де бір қызбен дәл осындай қағаз қайықты суға ағызған есіне түседі. Ол қаншалықты толқып, тебіреніп тұрса да, ішкі көңіл-күйін, сезімін сыртқа білдірмеуге барынша тырысып бағады.

Әңгіменің сюжеті күңгірттеу, ондағы әрекеттер оқиғалар емес, көбіне кейіпкердің есте­ліктері мен сезімін тудыратын ассосациация ғана. Кейіпкер мұнда, бір жағынан, қайықтағы күйіне дән риза болса, екінші жағынан өткен күнді еске алып, қайғырады. Әңгіменің жалпы символдық мәні бар. Ондағы басты символдар – су мен қайық. Мәселен, әңгіменің атауының өзі «Ауытқыған қайықтағы армандар ағымы» символдық тізбек болып табылады. Мұндағы: су ағымы – армандар ағымы – адам өмірінің ағымы осы тізбектің көрінісі.

Рамеш Бакшидің «Ауытқыған қайықтағы армандар ағымы» әңгімесінде постмодер­нис­тік туындының элементтерін көптеп кездестіруге болады. Бұл әңгімеде әлемді ассоциацивті-рефлекторлық қабылдау үдерісі көрінеді. Мұнда шындықтың өзі белгілі бір бағытсыз, бейберекет су қозғалысына ұқсас. Ал өткен мен бүгін арасындағы шекара жоғалған, шынайы әлемдік біртұтастық байқалмайды. Мұнда модернистік түсінікке жақын баяндаудың фраг­мент­тігін баяндаушының логикалық құралдардың көмегімен ішкі әлемнің логикаға қайшы шындығын құруға ұмтылысынан байқаймыз. Ал бұл әлемнің әртектілігі мен бейбере­кет­сіздігі мәтінде композициялық және стилистикалық тәсілдердің көмегімен ерекше айқында­лады. Мұндағы ырғақтың өзін әдеттегі постмодер­низм туындысына тән ерекшеліктердің бірі ретінде қарастыруға болады.

Ал Гирирадж Кишордың «Тараптар» әңгімесіне келер болсақ, туынды композициясы мен стилистикасының қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Автор қысқаша ақпараттық сөй­лемдерді қолданғандықтан, бұл әңгімені екіжақ­ты талдау мүмкін емес: «Жанұямызда екеу­міз. Мен және әйелім. Әйелімнің есімі – Мита. Мита қызметші әйел ұстайды. Оның құрбы­ларын ер-қызметші абыржытады дейді. Әрине, әйелдерге өздеріне әйел адам қызмет еткені қолайлырақ қой».

Әңгіменің сюжеті аса қарапайым – үйде екі қызметші – әйел және еркек жұмыс істейді. Олардың біреуі жұмыстан босату қажеттілігі туындағанда, ер-қызметшіні қалдырып, өзінің керісінше қалайтынына қарамастан, әйелінің ығына жығылып, әйел-қызметшіні жұмыстан шығарады. Мұнда баяндау драмалық емес, әбден ойластырылған, логикалық тұрғыда құрас­ты­рылған монолог түрінде келген. Баяндаушы өзінің отбасылық өмірі жайлы баяндау бары­сында, көп нәрсеге күмәндылығы, я болмаса жете түсінбейтіндігі байқалады. Немесе ол баян­дау барысында тыңдарманға жақсы пікір қалыптастыруды мақсат тұтып, шындықты әдейі бұрмалайды.

Баяндаушы қызметшілермен қызық жағдай қалыптасқандығы туралы айтады, өзінің қызметшісі Митаның тапсырмаларына ыждаһатты болса, Митаның қызметшісі, керісінше, баяндаушының қажеттіліктерін айна-қатесіз біледі. Ерлі-зайыптылар өзара бұл қалыптасқан жайтты талқылайды: «Раджа сенің тірліктеріме олақ, ұқыпсыз, ал қызметші әйел – Мита­ныкіне». Қожайын­дарға қызық көрінетіндігі, баяндаушы үйіне оралғанда, аузына Раджаның емес, қызметші-әйелдің есімі түседі. Ал, Мита, керісінше, Раджаны шақырады. Олар бұл жайды ойлана келе, әйелінің күні бойы әйел адамдармен қатынастан, олардың есімдерінен жалыққандығы, күйеуі, сәйкесінше, еркектерден деген қорытындыға келеді. Бұл туралы қыз­метшілер де ойланады, олар күйеуіне қызметші-әйел, әйеліне Раджа ұнайды деп ұйғарады.

Бұл талқылаулардан кейін көп ұзамай, Митаның өтініш-талабымен екі қызметшінің біреуі, әйел қызметшіні жұмыстан босатады. Баяндаушы әйелінің келтірген дәйектеріне келіспесе де, керісіп жатқанды жөн көрмеді. Айтқандай-ақ, Мита сендіргендей әйелге көңілі ауып кеткеннен жұмысына олақ Раджа, ол босағаннан кейін де түзелмеді, керісінше бұрын­ғыдан бетер жауапкершілігі кеми түсті.

Әңгіменің соңында кейіпкер «эмоцияналды қорытындылар» жасайды. Митаның Раджа­дан дән риза екендігін айта келе, өз күйін «Ал мен риза емеспін, ал неге екенін өзім де түсін­беймін» деп аяқтайды.

Әңгіменің постмодернистік сипатын айқындауда, оның атына тоқталайық. Аударма кезінде сөздің құбылмалылығы мәнін жоғалтады. Түпнұсқадағы «Parte» атауы формасы жағы­нан ағылшын тіліндегі «part» сөзіне хиндидегі әйел тегі, көпше түрді білдіретін «e» жалғануы арқылы жасалған. Хинди тілінде мұндай сөзжасам болғанымен, бұл қалыпты болып есептелмейді, мұны неологизм деп қабылдаған дұрыс. Кишор бұл атау арқылы көбіне «топ» деген сөзді меңзегенін айтады. Ал мұның астарында әлеуметтік топ (қожайындар мен қызметшілер) және адамзат санасындағы қабаттар жатыр.

Осылайша, Гирирадж Кишордың «Тараптар» әңгімесінен көпмәнділік, түрлі түсіндіру мүмкіндігі, оқырмандармен ойынға сүйене отырып, туындыны постмодернизм элементтерін кеңінен қолданылған қазіргі заманғы хинди прозасының үлгісі деп қарастыруға болады.