Когнитивті лингвистика
жүктеу/скачать 0,63 Mb. Pdf көрінісі
|
document (3)
| біріншіден,
терең этнолингвистикалық зерделеудің үлгісін 22 танытты. Оқулықта, бір жағынан, Р.Сыздықова атап көрсеткендей, әріптерді оқуға, жазуға жаттықтыру, «дағдыландыру» мақсатында сөздердің халықтық ұғымдары, олардың лексика-семантикалық топтары негізге алынса, екінші жағынан, «Сауат ашқыштың» мәтіндері халық ауыз әдебиеті үлгілерінен жинақталды. Айталық, «Алдар көсе», «Қожанасыр», «Атақозы би», «Жәнібек би», «Әділ би» және т.б. Келер ұрпақтың танымын тереңдету, өз халқына сүйіспеншілігін арттыру, шығу тегін, жалпыадамзаттық құндылықтарды ұмыттырмау мақсатында тілші Абай өдеңдерінен, Ы.Алтынсарин дерекнамаларынан [«Қыпшақ Сейітқұл»], алуан түрлі танымдық мақалалардан мысалдар ұсынды. Мәселен, «Қазақ салты», «Шаруа жайы», «Дағдылы жол мен айлалы жол», «Қазақ малының тұқымын асылдандыру жайында». А.Байтұрсынұлы тілдік құралдардың бала санасына әсер етер ерекшелігін ескере отырып, мақал-мәтелдердің, жұмбақтардың, аңыз-әңгімелердің, өлең- жырлардың тәрбиелік маңызын жоғары бағалады. Ол тілді халық тағылымы деп сипаттау арқылы оның этнос болмысын танытар барша мүмкіндіктерін зерттеуіне нысана етті. Автор «Халық өмірі бір жылдап, он жылдап, хәттә жүз жылдап та емес, мың жылдап саналады. Сондай ұзақ өмірінің ішінде һәр халықтың дағдылы тұтынып келе жатқан сөздері, ол сөздерінің біріне-бірі жалғасып тізілетін дағдылы жолы, жүйесі, қисыны болады. Һәр жұрттың түрінде, тұтынған жолында, мінезінде қандай басқалық болса, тілінде һәм сондай басқалық болады»,- деп тұжырымдады. Екіншіден , «Тіл - құрал» атауының өзі жеке қазақ тіліне емес, жалпы тіл ұғымына, оның қызметіне арналып тағайындалған. «Тіл – құрал. Құрал болғанда толып жатқан есепсіз бөлшектері бар, ол бөлшектері түрлі жағымен қиысатын толып жатқан қырлы, тетіктері есепсіз көп бір өте үлкен машина секілді құрал» деген ғалым пікіріне жүгінер болсақ, тіл бір ғана ұлтқа немесе этносқа ғана қызмет етпейді, ол барша адамзатқа ортақ «есепсіз бөлшектер» жиынтығынан құралады. А.Байтұрсынұлы тілдік фактілерді сұрыптай келе, кез келген лингвистикалық еңбектің бір ғана тіл негіздеріне сүйене жазылмайтындығын ескерте отырып, тіл ғылымындағы салыстырмалы, салғастырмалы зерттеулердің маңызын атап көрсетті. Осы мақсатта еңбекте «дүниядағы жұрттың тіліне» де талдау жасалынды. «Дүниядағы жұрттың тілі негізінде үшке бөлінед: 1) түбіршік тіл, 2) жалғамалы тіл, 3) қопармалы тіл. Түбіршік тіл түпкі қалпынан өзгерілмей жұмсалады, мәселен, қытай һәм жапон тілдері. Жалғамалы тіл – сөздің аяғына жалғау қосылып өзгертілетін тіл, мәселен, түрік, фин тілдері. Қопармалы тіл – сөз түбірімен қопарылып өзгерілетін тіл, мәселен, орыс тілі, араб тілі», - дей келе, тілші барлық дүние жүзі тілдерінің типологиялық жіктемесі де назардан сырт қалдырмады. Үшіншіден , ғалым тіл табиғатын зерделей келе, тілдің ойлау жүйесімен байланысына ерекше мән берді. Ол сөйлемнің құрылымдық, мазмұндық сипатын оның қатысымдық қызметімен ұштастыра келе, «ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді» деген қорытынды жасады. Зерттеуші айтушы мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынастың ерекшелігіне тоқтала отырып, ой мен сөздердің «қиындасуын» маңызды фактор ретінде қарастырды: 23 «...айтушының ойын тыңдаушы ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады...Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп, қиындастырады» . Аса қажет психологиялық мінездеме ретінде тілші «бұйрық, өтініш, үгіт, жай тілек» секілді адам көңіл-күйінің эмоционалды-экспрессивтік реңктерін білдіре алатын тілдік құралдарға шолу жасады, оның барлығын «көңіл тілегі»,- деп топтады. Қорыта келгенде, «Тіл - құрал», шын мәнінде, ішкі мазмұны мен тақырыптық ерекшелігі бірден көзге түскен, тілдің барлық дерлік функционалды-семантикалық ерекшеліктерін қамтыған, оның сыртқы құбылыстармен байланысын пайымдай зерттеген құнды еңбектердің бірі болып табылады. «Азаматтық қалыптасу кезеңі ХХ ғасырдың басындағы қазақ ұлтының оянған шағымен тұспа-тұс келіп, алаштың елдік жүгін, бар ауыртпалығын мойымай көтерген үркердей ғана оқыған зиялылардың қатарында Қошке Кемеңгерұлының...алар орны ерекше» ,-деп Қ.Кемеңгерұлы мұрасын зерттеуші Д.Қамзабекұлы атап өткендей, келесі есімдердің бірі қазақ халқының ұлттық болмысы мен саяси-әлеуметтік өрлеуін, мәдени дамуы мен елдік рухын аса қажет құндылықтар ретінде бағалай білген тұлғаларға жатады. 1915-1930 жж. аралығында «қазақ әдебиетіне, драматургиясына, журналистикасына, ғылымына айрықша үлес қосқан» Қ.Кемеңгерұлының ғылыми көзқарастары қоғамдық өзгерістермен сабақтаса қалыптасқандықтан, еңбектерінің негізгі идеялық бағытын қазақ этносының тарихы, тілі мен діні, мәдениеті мен өркениеті құрады. Сынның ащы тілін болашаққа апарар талап-тілектер әуеніне жалғай отырып, белгілі қайраткер барша шығармалары мен мақалаларын ұрпақ жадында сақталар деректермен уәждеді. Мысалы: «Қазақ тарихынан», «Бұрынғы езілген ұлттар», «Егін салу турасында», «Тілшілердің міндеті һәм мәнісі туралы», «Ел газеті қандай болу керек?», «Жат тіл оқыту әдісі», «Көркем әдебиет туралы» және т.б. Жеке қабілеті ортақ мүддеге тоғысқан автор туындыларының бүгінгі күні өзектелуі, жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|