356
түсу, оралымдылығын арттыру жағынан алғанда әсіресе зор мәні бар
екенін және атап айту қажет.
Шоқан Уәлиханов 11 буынды өлшем қолданылатын поэ зия
нұсқаларын өлең деп, оны жырдан бөлек алып қараған. Жырдың ішінде
жоқтауды
жекелеп сипаттағаны секілді, өлеңнің ішінде айтыстың бір
түрі деп
қайым өлеңді
, шумақ өрнегінде, ұйқасында өзгешелік бар деп
қара өлеңді
бөліп алады. 11 буынды өлшеммен шығарылған халықтық
дастандардан Шоқан «Қозы Көрпеш–Баян сұлуды» атайды. Осы жырдың
Жанақ ақынның аузынан өзі жазып алған нұсқасының бастапқы шумағын
келтіре отырып, ол қазақ өлеңінің құрылысы араб поэзиясындағы өлең
өлшемінен мүлде басқаша, бөлекше келетінін айқындап ашып берген.
11 буынды өлеңде төрт тармақты
шумақ қолданылғанда ең жиі
кездесетін дауыс толқынының-интонацияның өзгеру қалпы мынадай
болып келеді. Бірінші тармақтың әсіресе, екінші тармақтың соңында дауыс
толқынының тиянақтылығы айқын сезіледі. Үшінші тармақ аяқталғанда
дауыс біраз көтеріліп тынып, дауыс толқыны мүлде аяқталмай, іркіліп
қана тоқтайды да, төртінші тармақ біткенде ғана барып біржола тынады.
Мұндағы тиянақтылық ерекше күшті болады.
Қара өлең түріндегі төрт тармақты жеке шумақтарда алғашқы екі
жолдың негізгі айтылатын ойға кейде тікелей байланысты болмайды.
Алдымен мұның өзі өлең шығарудың көне түрі әрі көбіне әнмен
айтылатын өлеңдерде кездеседі. Әнге салып айтқанда бұл пәлендей
ойсырап тұрған кемшілік болып саналмайды.
Онан соң мұндай ұйқас
үшін, шумақ құруға дәнекер үшін алынатын жеке жолдар әдетте ауыл
арасында, ойын-тойда айтысатын талапкер жастардың өлең-жырларында
кездеседі, ал шынайы жүйрік ақындарға тән нәрсе емес. Басқы екі тармақ
негізгі оймен тіке байланысты болмағанымен, олардың арасында қалайда
бір әсер жалғастығы секілді жуықтық болуы да ықтимал. Мысалы:
Қолымда бір қамшым бар мойнақтаған,
Бәйгеден бір ат келеді ойнақтаған.
Көрмегелі көп айдың жүзі болды,
Көзіңнен айналайын жайнақтаған.
Сырт қарағанда осындағы алғашқы екі жолдың негізгі ойға ешбір
қатысы жоқ сықылды, бірақ екінші тармақ жайлы осылай десек те,
бірінші тармақ туралы мұны айту дұрыс емес. Жігіттің басқа ауылдан
келіп, көптен көре алмай сағынған
қызын кездестіріп тұрғанын
еске алсақ, оның атпен келгені, қолында қамшысы бары тектен-тек
айтылмағаны байқалады. Жігіттің атпен жүргенін, қамшысының сәнді,
әшекейлі екенін өлеңге қосуы қисынсыз деуге болмайды. Өлеңнің екінші
шумағы да осылай басталады.
357
Қолымда бір қамшым бар бүлдіргелі,
Бір сөз айттым құрбыға күлдіргелі.
Орныңнан әрі отырған бермен отыр,
Қолымда қармағым жоқ ілдіргелі.
Мұнда да жігіт алдымен өзін айтып, сонан кейін сүйген қызын айтады.
Соңғы бунағы 3 буыннан келетін 11 буынды өлшем қа зақ поэзиясында
кейінгі жылдарда кең қанат жайып келеді. Бұл өлшемнің артықша бір
қасиеті өңдеп, түрлендіруге, өлең тармағын әр қилы өрнектеп,
көлемі
басқаша тармақтармен араластыруға қолайлы.
Осындай
Достарыңызбен бөлісу: