Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

544
жағасында болды. Истеми қағанның 
тұсында (VI ғ.) елдің территориясы 
бұрынғыдан да ұлғайып, әскери 
қуаты арта түсті. Көп ұзамай, өзара 
қырғын соғыстар басталады да, 
қағанат екіге (бірі Орталық Азиядағы 
Шығыс түрік, екіншісі – Жетісу, 
Шығыс Түркістан, Орта Азия Батыс 
түрік қағанаты) бөлінеді. Батыс 
түрік қағанаты (астанасы Шу өзені
алқабындағы Сүяб қаласы) аварлар-
ды батысқа ығыстырып, Еділ, Жайық 
бойын өзіне қаратты. Білге қаған мен 
оның інісі Күлтегін осы ұлан-ғайыр 
қағанаттың тәуелсіздігін Таң (Қытай)
шабуылынан үнемі қорғап келді. Ба-
тыс түрік қағандығын құраған әртүр-
лі тайпалар кейіннен қазақ халқы-
ның құрамына енгені тарихтан белгі-
лі. Осы кезеңнің саяси-қоғамдық, әде-
би өмірін баяндайтын жазба ес-
керткіштер бізге жетіп отыр. Солар-
дың бірі – «Күлтегін», «Білге қаған», 
«Тоныкөк» дастандары.
Құлпытасқа жазылған осы ескерт-
кіштер Орхон-Енисей жазбалары 
деп те аталады. Бұлардың авторы 
Иолығ-Тегін дейтін шежіреші екен-
дігі белгілі болып отыр, бірақ қайда 
туып, қашан өлгендігі жөнінде еш 
мағлұмат жоқ. Шамамен VIII ғасыр-
дың орта шенінде өмір сүрген болу
керек. Жазба ескерткіштердің маз-
мұнына қарағанда оның өз заманында 
білімді адамдың бірі болғаны бай-
қалады. Білге қаған інісі Күлтегін 
қайтыс болғаннан кейін (731 ж.) оны
өмірлік есте қалдыру үшін шетжұрт-
тан шеберлер алдырып, Қожа-Сай-
дам ойпатына үлкен ескерткіш ор-
натады да, мұндағы өсиет сөздерді
өз ағайыны Иоллығ-Тегінге жазды-
рады. Кейіннен Білге қаған қайтыс 
болып, інісінің қасына жерленеді. 
Осы ескерткіштің мәтіні жазған да 
Иоллығ-Тегін. «Күлтегін» («Түркі қа-
ғанаты туралы сөз») ескерткішіне 
дейін де халық жадында сақталған 
ежелгі бабаларымыздың ерлік істерін, 
тұрмыс-салтын жалпы жұртқа паш 
ететін шежірелер болуы ықтимал.
Бірақ ол жөнінде әзірше мәлімет 
жоқ. Автор түркілер тарихын олрдың 
саяси аренаға шыққан кезі – VI ға-
сыр ортасынан бастайды, яғни түркі 
ордасын құрған дәуірден бергі 200 
жылдық тарихты сөз етеді. «Күлте-
гін» ескерткіші желісі жағынан екі 
бөлімнен («Кіші Күлтегін», «Үлкен 
Күлтегін» тұрады. Біріншісі – жазы-
лу мерзімінің кейін тұрғанына қара-
май – түркі тарихының кіріспе бөлі-
мі іспеттес те, екіншісі мемлекет та-
рихының негізгі бөлімі, «ел өсиеті» 
болып есептеледі.
Күлтегін – ежелгі түркілердің тама-
ша ерлік сипаттарын бойына жан-
жақты дарытқан жаужүрек батыр, 
ұлан-ғайыр кең даланы еркін биле-
ген дала халқының қайсар жауынге-
рі. Ал Тоныкөк болса талай қанды 
жорықтардың куәгері, үлкен өнер 
иесі, ойшыл, философ, халық дип-
ломатиясының білгірі. Тас жазуларда 
ерлік пен ездік, соғыс пен бейбітші-
лік, құлдық пен тәуелсіздік, тәлім-
тәрбие, тұрмыс-салт мәселелері әсем 
айшық өрнектермен, жанды бейне-
лерге толы сезім толғаныс тебіреніс-
терімен баяндалады.
Мәселен, «Бізге жеңіс әперген жер-
суымыз – Отанымыз деп білу керек... 
қандай қағанат болмасын, оның хал-
қының арасында пәтуасыз (жалқау, 
оңбаған) табылса, онда сол халықтың 
қанша соры бар десеңізші. – Құлақ 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: