Р. Сыздык 6-том indd

266
Бұл көрініс – жергілікті ерекшеліктерді кейіпкерлердің сөз 
машығын таныту үшін стильдік мақсатта қолданудың үлгісі. 
Бұл үлгіні әрі қарай дамыту жоқ емес.
Сонымен қатар диалектизмдерді казақ көркем әдебиетінің 
сөздік қазынасын толықтыру мақсатымен әдеби тіл арсена-
лына енгізу әрекеті де байқалады. Сірә, Д.Досжанов, Т.Әлім-
құлов сияқты жазушылардың қалың оқырманға бейтаныс 
едәуір сөздері осы себеппен қолданылған болар. Деген-
мен тілдің лексикалық байлығы сөз санының молдығынан 
есептелмейтіндігін айту керек. Тілдің байлығы ондағы 
сөздердің икемділігінде, семантикалық реңктерінің молды-
ғында, экспрессивтік бояуларының түрлігінде т.т. көрінеді. Де-
мек, тіл қазынасына, оның лексикалық әр құрамына жаңадан 
енетін элементтер тек қана қажеттіктен пайда болулары ке-
рек. Сондықтан егер өзге бір стильдік мақсат көзделмесе, 
ақырамаш
(ақырғы), 
есепдан кісі
(есепқой), 
нәжүйе
(жүйесіз), 
бөлтек-салтақ
(бөлек-салақ), 
түрпет
(түр-әлпет), 
үпірмелі-
шүпірмелі
(үбірлі-шүбірлі) сияқты тұлғалардың көркем тек-
сте авторлық баяндауда жұмсалуы (мысалы, Т.Әлімқұловтың 
шығармаларында) – сөздікті байытып тұрған жоқ, керісінше, 
әдеби нормамен жарыспалылықты және қажетсіз дублеттерді 
жасап түр.
Әрине, халықтың ауызекі сөйлеу тілінен алып, қазақ әдеби 
тілі лексикасын толықтыратын, оның әр алуан қажеттіктерін 
өтеуге жарайтын диалектизмдер мен кәсіби сөздердің әлі де 
бар екені даусыз. Әсіресе жергілікті шаруашылық түрлеріне 
қатысты сөздерді немесе белгілі бір өлкенің жер бедеріне, 
табиғатына қатысты (өзге өлкелерде жоқ) атаулар болып 
келетін диалектизмдерді әдеби тілге енгізу – дұрыс та, қажет 
те іс. Бұған оңтүстік аймақтардан егіншілікке, бау-бақшаға 
қатысты сөздердің, теңізді-көлді өңірлерден балықшылыққа 
немесе теңіз-сулардың өз табиғатына (мысалы, толқыңдардың 
түрлеріне) қатысты сөздердің, сондай-ақ жазықтықта өмір 
сүріп келе жатқан қазақтар тілінде жоқ, бірақ таулы-тасты 
өлкелерде бар, сондағы табиғат құбылыстарын, жер бедерін 
атайтын сөздердің қазақ лексикасының әдеби қорына еніп 
отырғаны – дәлел. Осы мақсатты көздеуде баспасөз, радио, те-

267
ледидар тілдерімен катар, көркем әдебиет тілі де жақсы қызмет 
етіп келеді. Мысалы, Қазақстанның таулы-орманды өлкесі – 
Шығыс Қазақстан жерін суреттеген көркем прозада кездесетін 
дөңсең, құзар, тектұр, қолат, кейкең
(«асудың 
кейкеңі
»), 
көшкі
(«таудың 
көшкісі
»), 
атқы
(«сай-саладан 
атқы
жүріп») сияқты 
сөздер – қазақ даласына тегіс танымал, үйреншікті болмаса да, 
жалпыхалықтық тіл қорына ену мүмкіндіктері мол элементтер, 
өйткені табиғаттың бұл көріністерін атайтын өзге сөздер басқа 
өлкелерде жоқ немесе дәл осылардай ұтықты емес.
Сөздердің семантикалық реңктерін таңдауда диалектизм-
дердің мәні зор. Әсіресе заттың сынын, іс-әрекеттің сипатын 
құбылтып атауда сол сынның (сын есім немесе үстеудің), сол 
қимылдың (етістіктің) бір ғана атауы аздық етеді. Сондықтан 
жазушы не суреттеме (аналитикалық) тәсілге жүгінеді неме-
се өзгеше бір атаулар: жеке, дербес сөздер іздейді. Ол сөздер 
диалектизмдердің ішінен көбірек табылады. Мысалы, соңғы 
кездердегі көркем тілде 
аңғару, байқау, сезу
деген сөздердің 
қатарына 
бағамдау сөзі 
қосылып жүр. Мұның, сірә, алдыңғы 
үшеуінен мағыналық реңкі сәл өзгеше сезілетін болар: 
бағамдау 
сөзінде «көп жайды білгеннен кейін, ақылға салып, 
жан-жақты салмақтап аңғару, түйін түю» деген тәрізді реңк бар 
сияқты. Қайткенде де бұл етістікті осы күнде көптеген проза-
иктер (тіпті ақындар да) қолдана бастады. Ал диалектологтер 
бағамдау 
сөзін жергілікті тұлға деп санайды. Бұл күнде бірне-
ше авторда кездесетін 
кермалдасу
(ұрысу), 
албаты
(бос-
бекерге), 
әманда
(әрдайым), 
әредік
(аңда-санда), 
дей тұрған- 
мен, дей тұрса да 
(дегенмен) сияқты тұлғалардың (егер олар 
даусыз диалектизмдер дейтін болсақ) қолданылуында сөздік 
қазынасын толықтыру мүддесін көруге болады.
Әрине, қазақ көркем әдебиеті барлық кезде, барлық туын-
дыларында диалектизмдерді осылайша (мысалы, М.Әуезовше) 
стильдік мақсатпен немесе лексикалық қазынаны толықтыру 
ниетімен ғана қолданып келді, қолданып отыр деуге болмай-
ды. Әр өлкеден шыққан жазушылардың өз аймағы, өз аулы 
үшін дағдылы сөздерді, олардың әдеби эквиваленттері бар 
екендігіне қарамастан, актив қолданған сәттерін тіл маманда-
ры да (С.Аманжолов, Ш. Сарыбаев т. б.), жазушылардың өздері 

268
де (М. Әлімбаев, Д.Досжанов т. б.), өзге жұртшылық өкілдері 
де айтып келеді. Әрине, бұл сындардың ішінде көрсетілген 
фактілердің бәрі бірдей диалектизм еместері де, орынды 
қолданылғандары да бар. Сондықтан мақсат – көркем текстегі 
бейтаныс элементтің бәрін диалектизм деп тізіп алу емес.
Сірә, қазақ әдеби тілінің даму барысында, әсіресе көркем 
әдебиетінің сөз қолданысында диалектілер тартысы неме-
се әдеби тілде жергілікті элементтердің қаптап кету қаупі 
өзге түркі тілдеріндегідей айтарлықтай орын алған емес. 
Сондықтан «қазақ тілі – монолит (біртұтас, біртекті) тіл, қазақ 
тілінің тірек диалектісі анық емес» деген сияқты таным (кон-
цепция) ұсынылып келді. Соңғы 20-30 жыл ішінде көркем 
шығармаларда жергілікті сөздер мен көне, сирек элементтердің 
еркінірек, молдау көріне бастауы осы концепцияға қарсы кел-
гендей сезілгені аян.
Сөз жоқ, жалпы көпшілікке ортақ емес, қолданылу аясы 
шектеулі сөздер мен тұлға-тәсілдерді ешбір себепсіз тоғытып 
жұмсау принципінде әдеби нормаға, оның ішінде ұлттық 
көркем сөз нормасына қайшы екендігі даусыз, бірақ текстегі 
бейтаныс элементтердің қолданылу себептерін, уәжді-уәж-
сіздігін, қажеттілік дәрежесін, лексика қазынасын байыту 
мүмкіндігін т.т. жан-жақты түгел есепке алған күнде ғана «исі» 
диалектизмнен қашудың жөн еместігі және әңгіменің бір ұшы 
жазушы шеберлігіне (автор идеясына қызмет еттіре білу сипа-
тына) тікелей қатысты екендігі байқалады. Демек, бұл жерде 
норма проблемасы стилистика мәселелерімен ұштастырыла 
қаралуға тиіс.
Көркем әдебиет тілінде диалектизмдердің, кәсіби сөздердің 
немесе басқа да тосын қолданыстардың орын алуын сөз еткен-
де, оларды әрдайым нормадан ауытқу, тіл мәдениетін бұзу деп 
тануға болмайды. Бүгінгі қазақ көркем сөзінің тіл мәдениетін 
сақтау дегенде, біздіңше, ең алдымен сөзді дәл қолданбау, яғни 
сөзді орнымен дұрыс жұмсай алмау, қажетсіз кірме сөздерді 
енгізу, әдеби норма сыртында тұрған элементтерді ешбір 
зәруліксіз текске енгізуді айту керек.
Сөйтіп, ауызекі сөйлеу тілі қазынасын кеңінен пайдалану 
– көркем әдебиеттің өзге стильдерде жоқ ерекшелігі. Демек, 

269
сөйлеу тіліне тән элементтер, олардың ішінде диалектизм-
дер образ жасауға, ең негізгісі диалогтер құруға, сол арқылы 
шығармаға ұлттық, типтік сипат беруге қатысады. Бұл әрекет 
орыс көркем әдебиеті тілінде өткен ғасырдың 30-40-жылда-
рында басталса, қазақ көркем сөзінде проза жанрында бірте-
бірте бой көрсетті деп түюге болады.
Лексикалық норманы сөз етуде көркем текстегі 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: