Титанов жанат егинбаевич

42 
денсаулығы жақсы және қалыпты көбейетін, мол өнімді жануарларды іріктеп 
алу қиынға түспейді. 
Бұл жөнінде зоотехния ғылымының класиктері малдың дене бітіміне 
өздерінің ғылыми ізденістерінде көп көңіл бөледі. Абердин-ангус тұқымынан 
алынған екінші генерация құнажындарының сыртқы пішіні бойынша бағалау 
– малдың ет өнімділігіне баға беруге мүмкіндік жасады.
Абердин-ангус тұқымын шетелден әкелгенде табиғи-экономикалық 
аймақтармен, 
малды 
асылдандырумен 
жетілдіру 
әдістерінің 
айырмашылықтарын ескеріп орналастырылды. 
Көптеген ғалымдар абердин-ангус малын дене бітіміне қарай екі типке 
бөліп қарастырды, олар бойшаң және шомбал. 
Қазіргі кезеңде малдың ірі бойшаң типінің болашағы зор. Тұлғасы 
созыңқы малдың ауыр, дене бітімі мен сырт пішінінің бағасы жоғары, әрі 
сүттілігі мол. Сондықтан малды сұрыптағанда тұлғасы созыңқылырына көңіл 
бөлген жөн. 
«Жолдасбай-Агро» ФШ-да өсіріліп жатқан абердин-ангус тұқымының 
екінші генерация құнажындарының бойшаңдығы көбінесе жалпақ тұлғасымен 
ұштасады. Осының нәтижесінде, табынның негізгі бөлігінде еттілік пішіндері 
жақсы айқындалған, ірі бойшаң, тұлғасы созыңқы мал құрайды, 2-кесте.
Екі жасар абердин-ангус тұқымы құнажындарының шоқтығының 
биіктігі 127,1 см, кеудесінің ені 49,8 см, кеудесінің орамы 204,2 см, тұрқының 
қиғаш ұзындығы 160,6 см. 
Кесте 2 – Екінші генерация құнажындарының дене өлшем көрсеткіштері, см 
Дене өлшемдері, см 
Канадалық 
селекция 
Еуропалық 
селекция 
Жасы 
21 ай 
21 ай 
Шоқтығының биіктігі 
127,0±1,2 
123,3±2,6 
Құйымшақ биіктігі 
129,0±1,1* 
124,7±2,0 
Кеуде тереңдігі 
72,5±0,8* 
66,8±1,4 
Кеудесінің ені 
49,8±1,3 
46,7±1,3 
Мықын енділігі 
51,2±0,9 
48,8±0,8 
Тұрқының қиғаш ұзындығы 
160,6±1,5* 
155,6±2,7 
Кеудесінің орамы 
204,2±1,2* 
185,2±1,6 
Жіліншік орамы 
21,8±0,8 
20,5±0,8 
Топтар арасындағы статистикалық шынайлық айырма *р<0,05; **р<0,01; ***р<0,001
 
«Жолдасбай-Агро» ФШ-да канадалық және еуропалық селекция 
бойынша құнажындары, негізгі дене өлшемдері бойынша тұқым стандартынан 
шоқтығының биктігі – 5 және 4 см, кеудесінің ені 7 және 5 см, тұрқының қиғаш 
ұзындығы – 12 және 8 см, кеуде орамы - 18 және 8 сантиметрге жоғары және 
түсі 100% толық қара болып келді.

43 
Салыстырмалы түрде қарасақ канадалық селекция жолымен алынған 
құнажындар өздерінің жастастарынан сәл бойшаңдығымен (1 см), тұрқының 
ұзындығымен (5 см), кеудесінің тереңдігімен (5,7 см) ерекшеленеді. 
Табындағы 
канадалық 
және 
еуропалық 
селекция 
бойынша 
құнажындарының сырт пішінін зерттеуден байқағанымыз, кеудесі жалпақ, 
тұрқы ұзын және биік. 
Тірілей салмағы. Етті ірі қара шаруашылығында, малдың тірілей 
салмағы олардың өсіп-жетілуін және ет өнімділігін сипаттайтын негізге 
жиынтықты көрсеткіш болып табылады. Осы тұрғыда, ауыр салмақты 
малдарға және олардың ұрпақтарына жоғары өсу қарқындылығы мен азықты 
өніммен өтеу қабілеті тән екені белгілі.
Малдың салмағының бірнеше жыл ішіндегі өзгеруі тұқымды 
асылдандыру жұмысының дәрежесін меңзейді. Сол себепті, «Жолдасбай-
Агро» ФШ-да аталық құнажындардың тірілей салмағын 2019 жылдың 
бонитировка мәліметтері бойынша талдап келтірдік, 3-кесте. 
Кесте 3 – Екінші генерация құнажындарының тірілей салмағы, кг 
Көрсеткіштері 
Канадалық селекция Еуропалық селекция 
Жасы (n=30 бас) 
21 ай 
21 ай 
Тірі салмағы, кг 
375,7±6,5 
372,1±9,8 
Тұқым стандарты 
355 
355 
Айырмашылығы, % 
5,8 
4,7 
3-кестеде көрсетілген канадалық және еуропалық селекция бойынша 
құнажындары, орта есеппен 2019 жылдың көрсеткіштері бойынша 21 айлық 
жасында 375,7 кг және 372,1 кг тірілей салмақ тартып, тұқым стандартының І 
класс талаптарынан тиісінше 20,7-17,1 кг немесе 3,3-1,0% басым келетіні 
анықталды.
Бұл көрсеткіштер аталған шаруашылықта өсіріліп жатқан канадалық 
және еуропалық селекция бойынша құнажындары ауыр салмақтылығын 
көрсетеді.
3.1.2 Тәжірибедегі екінші генерация құнажындарын азықтандыру және 
бағып-күту технологиясы 
Асыл тұқымды малдың генетикалық әлеуеті тек азықтандыру және 
бағып-күту технологиясы жануар ағзасына қоятын талаптарға сай болғанда 
ғана жүзеге асады.
Азықтандыру түрі оның деңгейімен және пайдалылық 
дәрежесімен ұштастыра отырып, шаруашылықтың нақты жағдайында 
тұқымның және жеке жоғары өнімді малдардың мүмкіндіктерін жүзеге 
асырудың ең маңызды факторы болып табылады. 
Барлық 
басқа 
көрсеткіштер 
де 
азықтандыру 
деңгейі 
мен 
пайдалылығына, тұқымның талаптарын сақтау шарттарына сәйкестік 

44 
дәрежесіне байланысты. Ең алдымен, бұл факторлар сырттан әкелінетін малды 
жергілікті жағдайлар мен жем-шөпке бейімдеу және бейімдеу үдерісінің 
сәттілігі мен жылдамдығына әсер етеді, сондықтан тәжірибеге біз бағып-күту 
және азықтандыру үшін шетелден әкелінген етті ірі қара мал отанының малды 
азықтандыруына тән жағдайлардан айтарлықтай ерекшеленбейтін рацион 
мөлшерін жасауға тырыстық. 
Барлық топтардағы малдарды азықтандыру бірдей болды. Жануарлар су 
температурасы кемінде 10°C болатын жеке автоматты науаларда суарылды. 
«Жолдасбай-Агро» фермерлік шаруашылығында төлдеу кезеңі қаңтар айының 
соңы мен наурыз айының соңына дейін жалғасып, сиыр-бұзау технологиясы 
бойынша қорада бағып күтілсе, мамырдан қазанға дейін сиырлар мен бұзаулар 
жайылымда күтіп-бағылды. 
Құнажындардың барлық топтарының азықтандыру рациондары бірдей 
болды және жануар ағзасының талаптарына және тірі салмақтың жоспарлы 
өсуіне сәйкес қалыптастырылды, 4-кесте. 
Қысқы кезеңде құнажындардың әр басына шаққанда 2,2 кг еркек шөп, 
1,7 кг арпа сабаны, 22 кг пішендеме және 2,3 кг арпа жармасы беріліп 
азықтандырылды. Қыс мезгілінде төлдегеннен кейін ірі азық шөптерінің 
жасыл массасы егжей-тегжейлі азықтандыру нормаларына сәйкес жем ретінде 
пайдаланылды. 
«Жолдасбай-Агро» ФШ-ның буаз құнажындарға арналған рацион 
құрамы төмендегі 4-кестеде берілген.
Кесте 4 – Құнажындарын қысқы кезеңінде азықтандыру рационы, (күніне әр 
басқа) 
Көрсеткіштер 
Азық мөлшері 
Еркек шөп пішені, кг 
2,2 
Арпа сабаны, кг 
1,7 
Пішендеме, кг 
22 
Арпа жармасы, кг 
2,3 
Тұз 
0,05 
Төлдеу алдында азықтандыру рационында 100 кг-ға тірі салмағына 1,9-
2,2 кг құрғақ зат, 17-18 МДж зат алмасу энергиясы, 1,9-2,4 ЭАӨ және кемінде 
85 г қорытылатын ақуыз қамтамасыз етілді.
Көктем шығысымен үшінші генерация бұзаулары енелерімен бірге 
жайылымда бағып - күтілді, енелерінің бауырында еркін еміп, жайылым 
шөптің жасыл массасымен азықтанды. Әртүрлі топтағы құнажындардың 
нақты азықтандыру мөлшері бірдей болған жоқ, 5-кесте. 

45 
Кесте 5 – Бұзаулау алдындағы нақты азық пен қоректік заттардың мөлшері (100 
күн) 
Топ 
Мал азығы 
Азық 
мөлшері, 
кг 
ЭАӨ, 
кДж 
Алмасу 
энергия, 
мДж 
Құрғақ 
зат, кг 
Қорыт. 
протеин, 
кг 
Азықтанд. 
құрылымы 
азықтық 
құндылығы 
бойынша
I Еркек шөп, кг
220 
147,4 
1474 
182,6 
22,2 
14,6 
Арпа сабаны, кг
165 
94,1 
940,5 
136,95 
2,2 
9,4 
Пішендеме, кг
2200 
506 
5060 
550 
30,8 
50,2 
Арпа жармасы, кг
220 
259,6 
2596 
195,8 
24,4 
25,8 
Тұз
5,5 
Барлығы 
1007,1 
10070,5 
1065,3 
79,6 
100 
II Еркек шөп, кг
218 
146,1 
1460,6 
180,9 
22,0 
14,6 
Арпа сабаны, кг
165 
94,0 
940,5 
136,9 
2,1 
9,4 
Пішендеме, кг
2180 
501,4 
5014 
545 
30,5 
50,3 
Арпа жармасы, кг
217 
256,0 
2560,6 
193,1 
24,1 
25,7 
Тұз
5,5 
Барлығы
997,5 
9975,7 
1055,9 
78,7 
100 
5-кестеде берілген мәліметтерден І топтың құнажындары қора 
жағдайында бағып-күту кезден бастап төлдегенге дейінгі уақыт ішінде 
құрамында 1007,1 ЭАӨ және 79,6 қорытылған ақуыз бар азықты тұтынды. 
Бұдан сәл төмен көрсеткіштер II топтағы құнажындарда байқалды - 997,5 
ЭАӨ және 78,7 кг қорытылған ақуыз. Сондай-ақ аз мөлшерде алмасу 
энергиясы мен қорытылатын ақуызды тұтыну бойынша айырмашылық 
байқалды. Жалпы алғанда, барлық топтағы құнажындар бірдей дерлік азық-
түлікті тұтынды (айырмашылық маңызды емес), сондықтан тәжірибе 
нәтижелерін тек сол құнажындардың ұрпақтарына тән генетикалық 
факторлармен түсіндіруге болады. 
Төлдегеннен кейін бұзаулары бар екінші генерация сиырлары табиғи 
жайылымдарда бағып-күтілді. Сонымен қатар, сиырлар ас тұзынан басқа
қосымша азықтармен азықтандырылмады. Жайылымдағы жемшөп шығыны 6-
кестеде келтірілген. Топтар арасында тұтынылатын жайылым шөбінің 
мөлшері бойынша айтарлықтай шынайы айырмашылық болған жоқ. 

46 
Кесте 6 – Жайылымдағы сиырлардың нақты азық мөлшері, n=1 (180 күн) 
Топ
Мал азығы
Азық 
мөлш
ері, 
кг.
ЭАӨ, 
кДж
А
лм
асу
эн
ерг
ия
сы
, 
мД
ж.
Қ
ұрғ
ақ 
за
т,
кг
.
Қ
орыт
ылғ
ан
прот
еи
н 
, кг
А
зықт
ан
дыру
құрылым
ы
аз
ықт
ық
құн
дылығ
ы 
бой
ын
ша 
I Әртүрлі 
шабындық шөп 
3252 
943,1 9431 
1040 
117 
100 
Қорытылған тұз 
5,5 
Барлығы 
943,1 
9431 
1040 
117 
100 
II Әртүрлі 
шабындық шөп 
3222 934,4 
9344 
1031 
116 
100 
Қорытылған тұз 
5,5 
Барлығы 
934,4 
9344 
1031 
116 
100 
6-кестеде берілген мәліметтерден І топтың құнажындары жайылым 
жағдайында бағып-күту кезінде құрамында 943,1 ЭАӨ және 117 қорытылған 
протеин бар азықты тұтынса, ІІ топтың сиырларында тиісінше 934,4 және 116 
болды.
Әр топтың сиырлары төлдегеннен үшінші генерация төлдері 2-3 ай қора 
жағдайында күніне үш мезгіл емізіліп бағып-күтілді. Кейін 25 сәуірден 30 
қазанға дейін кейін бұзаулары бар сиырлар жайылымға ауыстырылды. 
Тәжірибе кезеңінде бұзаулар (1 бас) енесінің сүтін 1050 кг, жайылымдық 
шөптің жасыл массасын 675 кг, тұз 2,5 тұтынды, 8-кесте. 
Кесте 8 - Жайылымдық кезеңдегі бір бұзауға жұмсалған азық шығыны (180 
күн) 
Мал азығы
Азық 
мөлш
ері, 
кг.
ЭАӨ, 
кДж
А
лм
асу
эн
ерг
ия
сы
, 
мД
дж
.
Қ
ұрғ
ақ 
за
т,
кг
.
Қ
орыт
ылғ
ан
прот
еи
н 
, кг
А
зықт
ан
дыру
құрылым
ы
аз
ықт
ық
құн
дылығ
ы 
бой
ын
ша 
Енесінің сүті 
1050 283,5 
2835 
13,65 
34,65 
59,1 
Жайылымдық көк 
шөп 
675 195,75 1957,5 
216 
24,3 
40,9 
Қорытылмалы тұз 2,5 
Барлығы 
479,25 4792,5 229,65 
58,95 
100 

47 
Толық азықтандыруға байланысты (Абердин-ангус тұқымы сиырлары 
сүтінің майлылығы жоғары және сіңімді ақуызды құрайтынын ескерсек, 
бұзаулар ене сүтін толық алады), сондай-ақ тәулік бойы жайылымда бағып-
күту, тірілей салмақ қосудың жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізілді және 6 
айлығында төлдердің тірілей салмағы 160-204 кг-ға дейін (бұзаудың 
жынысына байланысты) болды, сурет 3. 
Сурет 3 – Жайылымдағы абердин-ангус тұқымы ірі қара малдары 

жүктеу/скачать 11,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: