Психология
Еріктің физиологиялың негіздері
жүктеу/скачать 10,53 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2.3. Еріктің физиологиялың негіздері
Психиканың баска да көріністері сияқты ерік те мидың жүй- келік үдерістеріне негізделген заттасқан құбылыс. Ырықты эрекеттердің негізі алдыңғы орталық жүйке сай- ларындағы (извилины) ми қабықтарының бірінде орналасқан аумақты пирамидалы жасушалар қызметінде көрінеді. Әрекетке келтіретін импульстер осы жасушаларда пайда болады, осы арадан түйдектелген жүйке талшықтары бастауын алып, миға тереңцейді, одан төмен түсіп, жұлынды (арка ми) бойлай отырып, дененің карсы тарапындағы бүлшық еттерге жетеді, яғни пи рамидалы жол жүреді. Осы жасушалардың қай бірі жарақат- танса, адамның оларга сәйкес бір қозғалыс мүшесі істен шығады (паралич). Алайда, ырықты әрекеттер бір-біріне байланысты өзара ық- палды эрі ниеттелген қимылдардың күрделі жүйесінде пайда болады. Бұл үдерісте қозғалыс түйсіктерінің маңызы үлкен. Егер алдыңғы орталық жүйке сайларының артына жайғасқан бөліктердің бірі зақым алса, адам өз әрекеттерін сезбей, қара- пайым қимылдардан қалады, қалаған қозғалысын тандап, рет- тей алмайды. Әрекеттердің бір ізділігі мен байыптылығы ал- дыңғы орталық жүйке сайларының қызметімен басқарылады. Бұл ми қабығы бөлігінің зақымдануы қозғалыс икемсіздігіне соқтырып, бұрыннан қалыптасқан дағдыларды жояды. Аталған ми аймақтарынан басқа, еріктік әрекеттердің бағыты мен қуатын қолдап барушы қүрылымдарды да ескерген жөн. Мидың маңдай алды — профронталь бөлігі істен шығуынан қимыл-әрекетгер ырықты реттелуден ауып, кажетті бағдарла- маға көнбей, ерік жоспарына икемдесуден қалады. Мұндай ап- праксия жағдайында адам қандай да ісін бастағанымен, аяқтай алмайды, бастамай жатып, доғарып та қоюы мүмкін немесе еленбес себептерден-ақ жұмысын басқа арнаға бұрып жібереді. Клинникалық тэжірибеде кездескен жағдай: аппраксияға ұшы- раған бір науқас ашық тұрған шкафтың жанынан өте бере, ішіне кіріп алыпты да, енді не істерін білмей, жан-жағына алақ- тап түрған құсайды. Мұндай сырқатты адамның әрекет-қи- мылының басы бірікпей, басқаруға келмейді. Ми сырқаты негізінде адам абулия (зақымды еріксіздік) ауруына ұшырайды. Мұндайда эрекет иесі өз қадамыньщ қа- жеттігін біле тура, оны іске асыруға ерік күші жетпей, керекті шешім мен әрекетке келе алмай, жан күйзелісіне түседі. Абулия ми қабығындағы шектен тыс (зақымды) тежелумен мидан берілетін импульстік ықпалдардың қажетті деңгейінің бәсең- деуінен болады. Осьщан сырқат адам көбіне ырықсыз қылық- тар шырмауынан шыға алмай, қиналады. Ерік әрекеттерін орындауда адамның саналы эрі мақсатты қимыл-қозғалыстарын реттеуші екінші сигналдық жүйенің ма- ңызы орасан. Екінші сигналдық жүйе адамның қозғалыс (мо торная) куатын арттырумен бірге, барша психикалық үдеріс- терінің: ойлау, қиял, ес, зейін, сезім — бастау көзі. Осыдан, ырықты эрекет бас миі қабығының барша бөлікгерінің бір- гелкі қызметінің нәтижесі ретінде көрінеді (И.П. Павлов). Тұтастай алғанда, ерік шартты рефлекстік сипатқа ие. Уақыт- ша жүйке байланыстарының негізінде эрқилы байланыс — ассоциациялар жинақталып, бекиді. Енді келіп түскен ақпарат бұрыннан бар біліктермен салыстырылады. Егер келіп түскен хабар ми қабығында бүдан алдын түзілген бағдарламамен сәй- кес келмесе, не эрекет өзгереді, не жоспар қайта жасалады. Ерікті реттестірудің рефлекторлық негізі бас миындагы қа- жетгі қозу ошағының пайда болуына тәуелді. Бұл жүйкелік қозу ұдайы энергиялық қуатты керек етеді. Мұндай ми қажетін ерек- ше аккумулятор сипатты ретиқулярльщ формация қамтамасыз етеді. Осы ретикулярлық формация қажетті қозу ошағының куа тын қолдауынан, адам қандай да жұмыс орындауда үлкен жігер- лілік танытып, көздеген мақсатына жетуге батыл қадам жасайды. |