ЈР ўылым министрлїгї ўылым академиясы
жүктеу/скачать 3,08 Mb. Pdf көрінісі
|
Erjanova U.R. Batys Qazaqstan oblysynyn onomastikalyq kenistigi 2018
- Бұл бет үшін навигация:
- Шөмішкөл
|
Көнеккеткен елді мекені бар. Осы топонимнің бірінші сыңары көнек - «теріден жасалған сұйық зат құятын ыдыс» (45, 361, ІҮ т.) мағынасын беретін зат атауы топонимге негіз болып, сол арқылы көнек ұғымы бүгінгі ұрпаққа жетіп отыр. Яғни, «шелек кеткен» көл я құдық болуы мүмкін. Сол оқиға арқылы пайда болған атау тілімізде топоним бойында сақталып отыр. Шөмішкөл - Қаратөбе ауданындағы көл. Осы гидронимнің бірінші сыңары - қазіргі тілде де «ожау ыдыс» мағынасындағы сөз (45, 361, 5 т.). Яғни, көл атауы семасиологияның ұқсату заңы бойынша, қазақ тұрмысында қолданылатын су алатын шұңғыл ыдыс тәріздес деген бейнелеуден пайда болған. Осы мұралардың барлық түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің құдіреті арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіліп отырғаны, сан мыңдаған жылдар бойы халқымызға тән қазынаны бойына сіңіріп, сақтап отырғаны тілдің кумулятивтік қызметін дәлелдей түседі. Халқымыздың асыл мұрасын өз бойына сақтап жеткізген тілдің осы кумулятивтік қызметі топонимдердің бойынан да табылады. Бірақ кеңестік дәуірде тілдің осы ерекше қызметіне көңіл бөлінбей, тілдің негізінен қарым-қатынас құралы ретіндегі (коммуникативтік) қызметіне баса назар аударылуы тілдің танымдық, тәрбиелік ролінің әлсіреуіне, төмендеуіне әкеліп соққанын ғалымдар орынды атап көрсетуде. Бұл көзқарас тілді оқыту процесіне, тіптен тілді зерттеу жұмыстарына да өз әсерін тигізді. Мал шаруашылығымен, тұрмыс-тіршілік қарекетімен жүрген халық өздерінің отырған орнын, мекенін сол жердегі белгі болатын зат не нәрсе, я болмаса ағаш, су, географиялық рельефке қарап атау тағып, кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырып кеткен. Осылайша жер-су атаулары тілдің ішкі формасы мен мазмұнын, халқымызға тән рухани қазынасын бойына сіңіріп, сақтап, бүгінгі ұрпаққа жеткізетін ана тіліміздің құдіреті - оның кумулятивтік қасиетіне сай қызмет етіп, ел мен жер шежіресіне айналады. «Соның негізінде ғасырлар бойы халықтың көкірегінде жатталып, жадында сақталған көне тамырлы сөздердің (соның ішінде жер-су атауларының - Ұ.Е.) тарихына үңіліп, тілдік тұрғыдан табиғатын барлап, жасалу және сақталу жолдарының тілдік құралдарын анықтау, мағыналық даму заңдылықтарын көрсету мен көнеру себептерін ашу тарихи лексикология мен тарихи морфологияға және этнолингвистикаға қатысты теориялық қызмет атқарады» (85, 9). 61 Тәуелсіздік туын биікке көтерген жас мемлекетіміздің бүгінгі жоғарғы білмді, саналы әрбір азаматына өз тілінің тарихын, әрбір сөздің шығу тарихын да білетін кезі жетті. Сондықтан бүгінгі таңда этнолингвистика ғылымына басты назар аудару өміршең мәселенің бірі саналып отыр. Болашақты мәуелі бәйтерекке теңесек, сол бәйтерек тамырын аялап, күту керек. Ал тереңге кеткен тамыр сол халықтың ғасырлар бойғы тарихы болса, терек өзінің нәрін сол тарихтан алады. Ендеше тілдің өткен тарихы сол тамырда жатыр. Егер тамырды аяламаса, күтпесе, қашан болса да, мәуелі бәйтеректің бұтақсыз, жапырақсыз қураған ағашқа айналары сөзсіз. Сондықтан өзіміздің ұлттық тіліміздің сипатын көрсететін ұлттың төл тума сөздері жоғалмау керек. Оны зерттеп жаңа ұрпаққа жеткізуіміз керек. Сонда ғана келер ұрпақ алдындағы парыз өтелері сөзсіз. Демек, этнолингвистика саласында негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі (92, 17). Оның себебі мен мәнін түсіну үшін жоғарыда академик Ә.Т.Қайдаровтың пікірін келтірген болатынбыз (100,34). Этнолингвистиканың бүгінгі өміріміздегі ролі туралы Т.Жанұзақов былай дейді: «Жеке тілдердің даму кезеңінің келесі саты сайын өзіндік ерекшеліктері күшейіп отыратынына қарамастан, түркі тілдері өзінің ұзақ даму барысында ортақ лексикалық қорын сақтап қалды. Өзіндік дамудың күшейе түскен ішкі және сыртқы заңдылықтарының әсерінен әрбір түркі тілі, соның ішінде қазақ тілі, бірте-бірте өзіне ғана тән сипатқа ие бола бастайды. Ол қасиеттердің кейбіреуі тілдердің бір тобына ортақ болса, екінші бір топ тілдерден осы қасиеттерімен ерекшеленеді» (106, 175). Қоғамдық даму процесінде лексиканың кейбір бөлімі ескіріп, қолданыстан шығып отырады да, орнына жаңа қолданыстар пайда болады. Бірақ лексиканың пассив қоры түлде өте ұзақ сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша да, жазбалай да беріліп келеді. Оның куәсі ретінде адам аттарын, географиялық атауларды, аспан әлеміндегі атаулар мен жеті атадан әрі таралатын тайпа-ру аттарын келтіруге болады. Осы пассив қордың тілде ғасырлар бойы сақталуы - тілдің кумулятивтік қызметі, яғни қолда барды шашпай, төкпей бойына жинай отырып, тілдік қордың түпкі бөлшектерін тарихи негіздерімен сақтап, жаңа сөздік құрамның толығуына барынша себеп жасау болып табылады. Қай территорияны алсақ та, ондағы географиялық атаулардың бірегей еместігін көреміз. Біреулері жаңадан пайда болса, енді біреулері - өте ежелден келе жатқан сөздер. Олар бір тілде қалыптасып, сол халықпен бірге тарап дамиды да, бір тілден екінші тілге ауысқан кезде топонимдер деформацияға түсуі мүмкін. Мысалы, Жалпақтал ауданындағы Қараөзен мен Сарыөзеннің аралығында жүктеу/скачать 3,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|