Республикасы Білім және ғылым министрлігі

87 
87 
7.Түсіну дегеніміз не.
8.Адам ойлауында қандай айырмашылықтар болады.
9.Ақылдың қандай сапаларын білесің.
 
28-
лекция 
 
 
Таќырыбы: 
Ойлау тәсілдері.
Жоспары:
1.Ойлау тәсілдері туралы түсінік.
2.Түсіну және оның түрлері.
3.Ойлау саласындағы дара айырмашылықтар.
Лекция маќсаты: 
Студенттерді ойлау туралы ұғыммен, ойлаудың физиологиялық 
негіздерімен, ойлау жөніндегі теориялармен, ойлау тәсілдерімен, формаларымен, 
түрлерімен, ойлау саласындағы дара айырмашылықтармен және ойлау мәдениетімен 
таныстыру.
 
Лекция мєтіні
1. 
Ойлау әрқашан анализ және синтез процестерінен басталады. Анализ дегеніміз
- 
ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу. 
Синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Анализ бен 
синтез бір
-
бірімен тығыз байланысты, бірінсіз
-
бірі болмайтын құбылыс. Бұл екеуі
- 
бірінен
-
бірі ешқашан ажырамайтын ой процесінің негізгі компоненттерінің бірі. Кез
-
келген сұраққа 
жауап табу, қандай болмасын бір мәселені шеше алу, анализ бен синтездің
түрлі 
қиысуларын
қажет
етеді. Мәселен, мылтықты жеке бөліктерге ажырытсақ, бұл 
– 
анализ 
(талдау) болады да, кейіннен осы бөліктерді белгілі тәртіппен құрастырсақ синтез 
(топтастыру) болады. Балаларда оқу, жазу, есептеу т.б. дағдылардың қалыптасу жолы да 
осы анализ, синтез операцияларының принциптеріне негізделген. Адам ойлауына анализ 
бен синтездің дәрежесі түрлі жағдайларға байланысты (жас, білім, тәрбие т.б.) әр қилы 
көрініп тұрады. 
Анализ бен синтездің негізінде салыстыру деп аталатын ой операциясы пайда 
болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттері айқындалады. Бұл 
операция салыстыратын заттардың бір түрлі белгілерін көрсетумен қабат, басқа 
белгілеріндегі айырмашылықтарын да айырып көрсетеді. Мәселен, заттарды оның түсіне, 
түріне, құрылысына, атқаратын қызметіне қарай салыстыруға болады. Ойлау 
операциясынын, күрделі түрлі 
– 
абстракция мен жалпылау.
Шындықтағы заттар мен құбылыстарды жалпылау арқылы оның елеулі қасиеттерін 
басқа қасиеттерінен ойша бөліп алуды абстракция дейді. Мәселен, квадрат, трапеция, 
параллелограмма деген сөздерді “төрт бұрыш” деген сөзбен белгілесек, соңғысы 
абстракция болады. Сондай
-
ақ бор, қант, қар секілді заттардың ортақ қасиеті ретінде 
“ақшыл” деген сөзді алсақ, бұл да абстракциялық ұғымға жатады.
Абстаркцияға
қарама
-
қарсы
процесті нақтылау деп атайды. Нақтылау 
– 
абстаркциялық ұғымды соған сәйкес келетін жеке ұғымдармен түсіндіру, яғни жеке заттар 
мен нәрселер туралы ой. Мәселен жылқы деген жалпы ұғымды құлын, тай, құнан, дөнен, 
айғыр, бие деп бөлетін болсақ, мұндағы жылқының жеке түрлері нақтылауға мысал бола 
алады. Нақтылау абстаркцияға қарағанда, ұғымды көрнекті етіп түсіндіруге мүмкіндік 
береді. Жеке мысал, көрнекті құрал 
– 
нақтылаудың түрлі формалары.
Жалпылау дегеніміз біртекті заттардың, құбылыстардың
ортақ қасиеттерін оймен 
біріктіру. Жалпылау үшін заттардың ерекше маңызды белгілерін таба білу керек. Мәселен, 
алма, өрік, мейіз, алмұрт т.б. ұқсас белгілері жиналып келіп, “жеміс” деген жалпы ұғымды 
береді. Жалпылау тәсілі бізге сыртқы дүние заттарының мәнді
белгілерін ажырата алуға 
жәрдем береді.

88 
88 
Жалпылау арқылы шындықтағы заттармен құбылыстарды белгілі принцип бойынша 
орналастыруды жүйелеу (систематизация) дейді. Жүйелеудің жоғары түрі 
– 
классификация. 
Мәселен, жануарлар 
– 
типке, типтен 
– 
класқа, кластан 
– 
отрядқа, отрядтан
-
отбасыға, 
отбасыдан 
–
текке, тектен 
–
түрге т.б. жүйеленеді. Жүйелеу арқылы өсімдіктер дүниесін,
химиялық элементтерді белгілі классификацияға келтіруге болады. Осы айтылған ой
тәсілі мал шаруашылығының қыры мен олар шөпті ащы (көкпен, изен, жусан т.б. ) тұщы
(қияқ, боз т.б.) құрғақ, сулы деп бірнешеге бөледі. Шөптерді қай малдың жейтініне қарай
да топтпсытыруға болады. Айталық, түйе үшін: жапырақ, шағыр, изен т.б. қой
жейтіндері: жоңышқа, қына десек, жылқы отына 
–
боз, қияқ, беде, ебелек, бидайық т.б.
жатқызамыз. Малды сондай
-
ақ жасына, жынысына, жүрісіне, бөлу де ойдың осы тәсіліне
жатады. Мәселен жылқыны жасына орай,: құлын, жабағы, тай, дөнен, бесті, т.б. десек, ал 
жынысына қарай: байтал, бие,
ат деп айтамыз. Сиыр малын: бұзау, баспақ, жынысына 
қарай
тайөгіз (ерекгі), қашар(ұрғашысы) т.б. деп бөледі. Адамның ойлау әрекетінде
шындықтағы заттар мен құбылыстардың негізгі қасиеттеріне, ерекше белгілеріне,
мәніне түсіне білудің маңызы зор .Түсіну арқылы ғана біз айналамыздағы заттардың 
себеп
- 
салдарлы байланыстарын, бір
- 
біріне тәуелділігінің шығу тегі мен даму жолын 
ажыратамыз. 
2. 
Түсінудің басы 
— 
шындықтағы заттар мен құбылыстарға танысудан, көріп 
білуден басталады өйткені қандай нәрсені болмасын, ұғыну үшін, ұгынуды зерттеуді 
эмпириялық жолмен бастау қажет.
Түсіну екіге бөлінеді:
1. 
Тікелей 2. Жанама
Тікелей түсіну 
— 
жанама турде ой операцияларын керек етпейтін қабылдауға ұқсас 
процесс.
Жанама түсіну 
— 
бірнеше аралық басқыштардан туратын ой операцияларын керек 
ететін көмескі нәрсені анық, айқын етіп бейнелеуде ой түйіндерін талап ететін процесс.
3. 
Халық ерте замандардың өзінде
-
ақ ақыл
- 
ойдың кеңдігін ерекше қастерлеген.
Мыс: "Ой ойласаң тек ойла, тең ойласаң кең ойла "
деген мақалда қандай нәрсе 
болмасын мәселені барлық жағынан қамти ойлау керектігін айтқан.
Ойдың ұшқырлығы. Кейбір адамдар мәселенің барлық жағын көре алады, тез шеше 
алады, сергек белсенді келеді. Мүндай адамдар орынсыз, асып 
-
саспайды, жағдаймен 
санасады.
Ойдың асығыстық турі 
— 
мүндай адамдар онша ой жұмысымен айналыспады, 
"ауырдың үстімен, жеңілдің астымен 
" 
жүреді.
Кейбіреулер өз бетімен ешнәрсе айта алмайды, басқа кісіге сүйеніп, ойсыз өмір 
кешеді. Үлы ақын Абай мүндай адамның психологиясын тамаша көрсеткен:
"Басында ми жоқ,
Өзінде
ой жоқ,
Күлкілшіл
кердең наданның
Көп айтса көнді
Жұрт айтса болды
Әдеті
надан адамның 
" 
Басқалардан көмек күтпей, мәселені өз бетімен шешу 
— 
адамның
жақсы 
қасиеттерінің
бірі. Жеке адамның
білім көлемі, өмір тәжірибесі, оның
айналасындагылар 
жүйке
жуйесінің типтік ерекшеліктері, денсаулық жағдайы, жас ерекшеліктері т.б. ақыл 
ойдың
дара ерекшеліктерінің қалыптасуына 
себеп болатын факторлардың
бір тобы.

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: