Оқулық текстермен жұмыс істеу тәсілдері

• 
  оқыту үрдісіне енгізілген оқушылардың өздік жұмысы - мұғалімнің тікелей қатынасуынсыз орындалатын жұмыс; бұл жағдайда оқушылар саналы түрде тапсырманың мақсатына қол жеткізуге өздерінің күштерін пайдалану және танымдық іс-әрекеттерінің нәтижелері арқылы тырысады (Б.П.Есипов);
  
• 
  оқушылардың тапсырмаларды еш көмексіз, мұғалімінің бақылауынсы
  

өздік оқу іс-әрекеті дегеніміз – бұл дидактикалық ұғым, ғылыми практикалық міндеттерді өз бетімен қою, оның шешімін табудың өзіндік тәсілдерін болжау және анықтау, жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауы, өзін-өзі бағалауы негізінде педагогикалық үрдіске қатынасушылардың өзара іс-әрекетінде қалыптасқан жеке тұлғаның интегративті білімі .

Компьютер оқушылардың өздік жұмысын тез және қарқынды турде ұйымдастыруға көмектеседі. Мәселен, Місrosoft Word мәтін редакторында оқушыларға әртүрлі жазбаша тапсырмаларды өз бетінше орындатуға бола-ды. Оқушылар компьютерде жетекші сөз бен мәтінді бөліп алу мүмкіндігін пайдалана отырып, мәтіннен ең негізгілерін тауып алуға үйренеді және осы жинақталған ақпараттарды пайдалану арқылы қысқа жинақталған дәрістік жазып шыға алады. Мұндағы мұғалімнің негізгі мақсаты оқушылардың қатесіз, сауатты жазуын қадағалау болып табылады. Жұмыстың бұл түрі оқушылардың жазба жұмыстарын орындауға қызығушылықтарын арттырады, себебі олар қаламның көмегімен дәптерде жазуға аса ынта танытпайды және өте баяу жазады. Бірақ, бұл жазба жұмыстарын толық компьютерде орындату дегенді білдірмейді, тек баланы ынталандырудың бір түрі ретінде пайдалану дегенді меңзейді.

Ақпараттық технологиялар балалардың шығармашылығын арттыруда да ең қуатты ынталандыру құралы болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылықтарын арттыру мақсатында "Менің алғашқы қолжазбам", "Менің жанұям", "Балалық шақ" т.б. жобаларға қатынасуды ұсынуға болады, балалар мектепке дейінгі өмірі, отбасы туралы әңгімелер жазады, әртүрлі жұмбақтар құрастырады.

Сонымен бірге оқушыларға шығармашылық ойын түрлерін қуруға тапсыр-ма беруге болады. Оған біршама уақыт беру қажет, себебі оқушы алдына қойылған жұмысты шешу үшін жан-жақты ізденеді, отбасымен ақылдасады, әртүрлі әдебиетді қарастырады, сыныптастарымен, мүғаліммен ақылдасады.

Бастауыш мектепте ақпараттық технологияларды пайдаланудың мумкіндіктері жан-жақты. Оқушылардың жасаған жұмыстарын әшекейлетуге де, бейнелеу өнері пәнінен Раіnt бағдарламасында әртүрлі суреттер салғызуға және оқу үрдісінде әртүрлі танымдық ойындарды, логикалық сипаттағы ойындарды пайдалануға болады.

Сонымен бірге бастауыш мектепте әрбір пәнді оқытуды ақпараттық технологияларға негіздеуге болады. Мұнда электрондық байланыс ерекше мәнге ие.

Электрондық байланыс жүйелерінде оқыту мынадай сұрақтардың шешімін табуды көздейді:

1."Нені оқыту керек?" компьютерлік жүйеге енгізілетін тақырыптарды саралау қажет.

2.Оны қандай ретпен, тәртіппен оқыту керек, тақырып арасындағы байла-ныс, сабақтастық қатаң ескерілуі қажет.

3."Қалай оқыту керек?" тиімді әдіс-тәсілдерді таңдап алған жөн.

Осы үш сұрақтың шешімін табу ақпараттық технологиялар негізінде оқыту әдістемесінің негізін құрайды.

Сонымен бірге мектепте компьютерді оқушылардың іс-әрекетін жедел бақылауды ұйымдастыру құралы ретінде пайдалануға болады. Оның мынадай артықшылықтары бар:

- әрбір оқушы өз қарқынымен жұмыс істейді;

• 
  компьютер нәтижелерді бағалаудың шынайылығын қамтамасыз етеді;
  
• 
  уақытты үнемдейді;
  

• 
  қолайлы интерфейспен қамтамасыз етеді;
  
• 
  ақпараттың аздығымен ерекшеленеді;
  
• 
  сынау нәтижесін автоматты түрде тексеруге мүмкіндік береді;
  

...Жиылды өңшең ноян ығай - сығай,

...Шырмауығы шеккен түйе таптырмас,

Тарих оқулықтарының құндылықтарды қалыптастыруда оқушылардың өздік жұмыстарынан аңғаруға да болады. Ол пән мұғалімінің шебер ұйым-дастыруының арқасында ғана нәтижелі болмақ. Әсіресе, жоғары сыныптардағы сабақтарда мұғалімнің ауызша баяндау әдістері, тарихи құжаттар, мерзімді баспасөз, оқулық пен хрестоматияны пайдалану және оқытуды қоршаған ортамен, қазіргі кезеңмен байланыстыру оқушылардың өздік жұмыстарын орындауы барысында байқалады.

Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда мынадай қағида- ларды есте сақтау керек.

1.Өздігінен орындайтын жұмыстың мазмұны бағдарламадағы талаптар- ға сәйкес болуы тиіс.

2.Өзіндік жұмыс оқушылардың ойлау кабілетін дамытуы тиіс.

3.Өзіндік жұмыстың түрі, мазмұны әр түрлі болу керек.

4.Әрбір өзіндік жұмыс тексеріліп, бағалануы керек. Өз бетінше жұмыстың нәтижелілігі оның балаға түсінікті болуына және алдын-ала дайындалуына байланысты. Сабақтың тақырыбы, мазмұнына қарай бір сабақта бірнеше өзіндік жұмыстар тапсыруға болады.

Баланың жеке қасиеттерін ескеріп, саралап оқыту әдісін пайдаланған дұрыс. Өйткені, әр баланың танымдық қабілеттері, кызығуы, бейімділігі, білімі әр түрлі. Сондықтан жалпылама берілетін тапсырмаларды орындату ешқандай нәтижеге жеткізбейді, бала үшін де ондай жұмыстың берері аз.

Өз бетінше жұмыстар оқушының ойлауын шығармашылықты талап ететіндей болып келгені дұрыс.

3. Тарихи құжаттар түрлері. Тарихты оқытудағы құжаттардың маңызы.

Тарихты оқытуда тарихи мәліметтер мен құжаттарды пайдаланудың білімдік-тәрбиелік маңызы зор.

Тарихи мәліметтер мен құжаттардан алынған материалдық деректер нақтылығымен, нанымдылығымен ерекшеленеді. Бұл тарихи құжаттарда белгілі бір кезеңдер мен дәуірлер бейнесі көрініс табады. Ал оқушылардың түпнұсқамен жұмыс істеуі тарихи білімді меңгерудің әсерлілігін күшейтеді, әрі тарихи оқиға не құбылысқа деген сыни көзқарастың қалыптасуына ықпа-лын тигізеді.

Тарихи мәліметтер мен құжаттардан алынған мәліметтерді талдау, са-лыстыру, ерекшелігін анықтау, қорытынды жасау, оқушылардың өз ойын еркін баяндауға, өздігінше жұмыс істеуге үйретеді.

Мұғалімдер тәжірибесі көрсеткендей құжатты материал мұғалім әңгімесін байыта түсу мен нақтылай түсу үшін кеңінен қолданылады. Құжатты пайдаланғанда төмендегідей шарттарды ескерген жөн. Біріншіден, құжат материалы қысқа түсінікті болуы; екіншіден, бейнелі, әсерлі үзінділерді іріктеу.Тарихты оқытуда құжат материалдарымен жұмыс істеудің роліне көптеген ғылымдар қалам тартқан. Олар:А.А.Вагинмен Н.В. Сперанскаяның «Тарих сабағындагы құжатты материал. 5-7 сыныптар.» (Л.,1959.), О.В. Волобуев, С.А .Секиринский «Көркем-тарихи хрестоматия» (М.,1965), Ф.П.Коровкинмен Н.И. Запорожец. 5-6 сыныптарда ежелгі және орта гасырлар тарихын оқыту методикасы (М., 1974), И.Я. Лернердің « Тарихты оқытудагы танымдық тапсырмалар» (М., 1968) және т.б.

Тарихи жазба деректердің көптүрлілігі, олардың мұғалім әңгімесінде тұтасынан, немесе үзінді ретінде қолдануы, осы деректі материалдарды әртүрлі әдістемелік тәсілмен пайдалануға мүмкіндік береді. Бір жағдайда, құжат әңгімемен ұштастырып оқытылып, тарихи оқиға не құбылысты те-рендете түседі де, иллюстрациялық қызмет атқарады. Екіншіден, құжат оқушылардың тарихи құбылысты толыққанды оқып үйренуіне көмектеседі. Үшіншіден, құжатты пайдалану қарастырылып отырған қоғамға сипаттама береді, сол дәуірдегі адамның өмірі мен тіршілігі, тұрмысы, діни нанымдары мен салт— дәстүрі туралы мол дерек бере отырып, оқушылардың шығармашылық кабілеттерін дамытуға септігін тигізеді.

Зерттеу жұмысында құжат, деректерді төмендегідей өлшемдер (критерийлері) бойынша іріктеу қажеттігі анықталды:

— дерек оқушының түсінігін нақтылап, оларға сезімдік әсер етуі тиіс;

— Қазақстан тарихы бағдарламасына, тақырыптардың мазмұнына сай, онымен тығыз байланыста болуы, оқушылардың дербес жұмыс істеу белсенділігін арттыруға бағытталуы қажет;

— мазмұны мен көлемі жағынан үйлесімді, түсінікті, ықшамды, әрі білімдік, тәрбиелік, дамытушылық жағынан маңызды, қажеттісін іріктеу;

— тарихи кезеңге сәйкестігі;

— тарихи оқиға, құбылыс, фактілердің баламалы қабылдауын қамтама-сыз ету;

— оқушының танымдық дербестік әрекетін арттыру үшін мәліметтің барынша жеткіліктілігі, әдеби және ғылыми құндылықтардың толыққанды болуы;

— көп сырлы, әсерлі баяндалуы және тұрмыстық сюжеттік мазмұнды толық суреттеуі.

Отан тарихы курсының маңызды деген тақырыптары бойынша құжат-тар біртіндеп бағдарламаға сай іріктелініп алынды, мазмұны мен тапсырма-ларға байланысты күрделеніп отырылды. Құжат, деректер бойынша түрлі деңгейдегі сұрақ-тапсырмалар жүйесі сабақта фронталды, топтык және жеке жұмыс түрлерін ұйымдастырғанда пайдаланылды.

Қазақстан тарихын оқытуда деректі материалдар,түрлі денгейдегі обле-малы сұрақтар мен тапсырмалар, естеліктер, карта, көрнекілік пайдалану, оқушылардың танып білу жөніндегі белсенді қызметін ұйымдастыру үшін проблемалық жағдай жасауды жиі қолданған тиімді.

Оқушылар құжатпен танысу арқылы ондағы фактілерді әңгіме бары-сында, рөлдік ойында, сөзжұмбақ шешуде, шығарма, хабарлама дайында-ғанда, тіпті кейбіреулері өздері салған суреттермен де байланыстыра біледі Біздің өз тәжірибемізде деректер тек пайдаланып қойылған жоқ, олар оқыту дың басқа элементгерімен өзара байланыста болды. Оқушыларға сол тарихи оқиға, құбылыс, адам туралы түрлі көзқарастар, пікірлер және қайшы -лықтарды көрсету арқылы проблемалық сұрақтар қойылды. Білім деректерімен жұмыс істегенде оқушылар қойылған сұраққа жауап іздеп табуға, шешуге деген ынтасын білдіріп, талпыныс жасайды. Бұнда аддымеі тарихнамалық білімнің рөлі өссе, екіншіден оқушынын оқу қызмет біртіндеп күрделене түседі. Келесі кезенде оқушы мұғалім сұрағына жауап берудің орнына, өзі сұрақ қойып, оған жауап іздейді. Проблеманы шешуге қатысады. Оқиғаның себеп-салдарын анықтайды. Өзі мәтінді жазуға (мәселен, хабарлама, реферат, конспект, кесте, нобай сызу, көрнекілік дайында деректер бойынша) кіріседі.

Сөйтіп, оқушылар алдымен мұғалімнің көмегімен, кейіннен түр деректегі әртүрлілік пен сәйкестілікке көзі үйреніп, шығармашылықпен өздігінен жұмыс істеуге үйренеді. Қойылған танымдық тапсырмалардіы шешуге қатысады.

Бекету сұрақтары:

1. Оқушылардың өз бетімен оқулық текстерімен жұмыс істеуін талап ету,

2. Оқыту процессінде оқулық текстерімен жұмыс істеудің маңызы қандай?

3. Оқулық текстермен жұмыс істеу тәсілдерін атап беріңіз?

4. Тарихи документтер түрлерінатап беріңіз?

5.Тарихты оқытудағы құжаттардың маңызы қандай?

6. Құжаттармен жұмыс істеуді қалай талап етуге болады?
Әдебиет:

1. Шаймерденова К.Ш. Қазіргі сабақ және өзекті мәселелері. А., 1990

2. Тұрлдығұлов Т. Тарих сабағын жетілдіру жолдары. А., 1984

3. Сарсекеев Б.С. «Задания для самостаятельной работы учашихся по истории Казахстана», Алматы, 1991.

1. Қазақстан тарихы сабағында көркем әдебиетті пайдалану.

2. Көркем шығармашылық арқылы сабақ үстінде оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру.

Бекіту сұрақтары:
Мақсаты: Оқушының кітап оқуға құмалығын арттырудың бір тәсілін пайдалану. Оларды сабақ барысында қызықтыра
1. Қазақстан тарихы сабағында көркем әдебиетті пайдалану.Оқулық зәрулігінің орнын толтыруда тарихи әдебиетті пайдаланудың мәні зор. Егер шындықты мойындасақ, біздің тарихшыларымыз саясат сойылын соғып немесе шын тарихымызды айтуға мүмкіндік жоқ. Кезде, әдебиеттеріміз ұлттық тарихымыздағы тарихи шығармаларды өз шығармаларына арқау ете білді. Ашып айтылып, толықтай тарихи деректермен негізделмегенмен, ұлтымыздың бай тарихының әр кезеңі көрініс тапқан әдеби шығармалар біршама. Бұл ретте жазушылар Ілияс Есенберлиннің, Мұхтар Мағауыиннің, Әбіш Кекілбаевтың, Қабдеш Жұмаділовтың, Тұрмыс Жұртбайдың, Қойшығара Салғариннің, Ақселеу Сейдімбековтың белгілі шығармаларын атап өткен дұрыс.

Ал Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың «тарих толқынында» деген еңбегін Қазақстан тарихын оқытудың методикалық құралы деуге әбден болады. Жалпы бұл еңбек өткен тарихымызды жаңаша сипаттауды қалыптастыруымен құнды.

Тарихи тақырыптағы әдебиеттерде де тарихи оқиғалардың нақтылығы болған және, т.б. деректер дәл келе бермейтіндігін ескеріп, оқушыға өз бетімен оқуға ұсынылатын әдебиеттердің қысқаша мазмұны мен қай кезеңдегі тарихи оқиғалардың мәніне қатыстылығы түсіндірілуі қажет. Сонда ғана оқушы ол материалды жақсы игере алады. Мәселен, әдеби шығармаларда жағымды, жағымсыз кейіпкерлер болатынын, шығарма алдына оосындай мақсат алдын ала қойылатыны оқушы білуге тиіс. Ал тарих ғылымы - тек жеңістер мен сәттіліктерді ғана дәріптеу емес, шыңдықты шынайы талдайтын ғылым. Тарихи кезеңді бізге үнамайды екен деп, өз тарихымыздан сызып тастай алмаймыз.

Бұл жерде тарихи әдебиеттерді пайдаланғанда тарихи деректердің жүйесін оқушылардың жас шамаларына қарай екшеген жөн. Тарихи әдебиетте оқуды тарих пәнін оқытуда қосымша білім көзі ретінде пайдаланғанда ғана оқушылардың ізденгіштігін арттырамыз. Пысықтау ретінде тарихи әдебиеттердегі оқиғаларды Қазақстан тарихының белгілі бір кезеңдерімен, формацияларымен теңестіре, салыстыра білу, тарихи деректерді талдау, оларды қазіргі заманмен орайластыра алу машығын үйретеміз. Қазіргі күллі қазақ тарихы қайта өрлеу кезеңін бастан кешіріп отыр. Тарихи тақырыптарды өзек еткен кітаптар көптеп жазылуда. Алайда оның бәрін реттті, ретсіз пайдалана беру оқушы зердесін ауыр, әрі біздің әлеуметтік тарихымыз бен мәдениетімізді тарихы ерекше ыждағаттылықты талап етеді. Осы орайда нақты тарихи жағдайды немесе тарихи тұлғаны басты нысан етіп алып жазыла бастаған шығармалар да баршылық. Енді Қазақстан тарихын оқытуда көркем шығарманы пайдаланудың маңызына нақтырақ тоқталсақ:

1.Тарих сабағында көркем әдебиетті пайдалану бәрінен бұрын оқушының тарихи фактіні ойына ұзақ сақтауына әсер етеді. Өйткені тарих қоғамдағы тап тартысын нақты дерктермен дәлелдесе, көркем шығарма сол фактілерді бейнелі кескінмен елестетеді. Әдебиет - сөзбен сурет салу емес. Ендеше тарихи деректі оқушының жай бір өтіп кеткен іс, оқиға, факті ретінде емес, адам тағдыры, оның басынан кешкен сан қилы оқиғалары ретінде түсініп, оған тарихи мән бере, тебірене қарауына ықпал туғызады. Мысалы, XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы жұмысшылардың ауыр тұрмысын, орыс-қазақ жұмысшыларының езушілерге қарсы күрестерін көрсетуде Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке» романынан мысалдар келтірген жөн. Әсіресе, Оралдан азып-тозып Қарағандыға қашқан жұмысшылардың аянышты халін, өндірістегі қазақ жұмысшыларының ауыр тұрмысын суреттеген тұстары оқушының есінде тарихи оқиғаны мәңгілік бейнелеп тұрады.

2.Тарих сабағында көркем әдебиетті пайдалану оқушыны еңбектене білуге үйретеді. Мысалы, 1916 жылғы көтеріліс басшысы Амангелді тарихи тұлға. Оқушы тарих сабағында Амангелді батыр бейнесімен тарихшы пайымдауы арқылы танысады. Ал енді батырды жазушы немесе ақын қалай сомдайды, характерін қалай ашып көрсеткен деген сұрақ бойынша оқушы ізденіс жұмыстарын жүргізеді. Сөйтіп, М.Жұмағұловтың «Қыран қазасы қияда» романы, Омар Шипин, Күдері Жолдыбаевтардың «Амангелді туралы жырларымен» танысып, оларды өзара салыстырады, сөйтіп өз дүниетанымындағы өзінің Амангелдісін жасап шығарады, ал бұл үлкен еңбекпен ғана келетін құбылыс.

1. Қазіргі өзгерістер заманында, ғаламдастыру жағдайында ақпараттар ағыны күшейіп, жаңа қоғамдық құбылыстардың жаппай ентелеп жатқан тұсында өз тарихымызды жедел оқып-үйренуімізге мүмкіндік береді.

2. Тарихи оқиғаларды осы кезеңментығыз байлансытыра қарауды жеңілдетеді.

3. Баспасөз материалдары тәуелсіздік тынысымен үндес келіп, сабақтың өз мақсатына жетуінде мұғалім еңбегін жеңілдете түседі.

4.Қазіргі салуатты оқулықтар жоқ кезде жарияланған материалдарды эпизодтық сипаттама емес, көз жазбай қадағалап, жүйелеп отырса, көптеген пайдалы қосымша мағлұматтар береді. Ал ұнамсыз тұсы - баспасөз материалдарында тарихи деректіліктің жетіспеуі. Осы тұрғыдан келгенде ұстаз міндеті -тарихи танымды әдеби әсірелеушіліктен айыра білу.

III. Мерзімді баспасөздегі деректерді тарихи фактілермен салыстыра алуы тәрізді және т.б. талаптарды ескерген дұрыс. Әрбір ұстаз өз сабағында жаңашыл әдіс-тәсілдерге сүйеніп, өз сабағын өткізсе, өскелең жастың өмірге нақты көзқарасын қалыпьтастыра алады. Сыныптан тыс сабақтарды оқушылармен көбірек өткізу, олардың сол пәнге деген қызығушылығын арттырады.

Сабақтың сапалы өтіп, мақсатына жетуі мұғалім мен оқушылардың сабақ үстінде атқаратын оқу қызметіне байланысты. Өзі оқытатын пәнге барлық оқушыға бағдарламағасай білім беру - әрбір мұғалімнің басты міндеті. Мәселен, тарихшы мұғалім бұл міндетті жүзеге асыру үшін өзінің алғашқы сабағынан бастап соңғы сабағына дейін барлық оқушының оқу қызметімен айналысуын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл оңай шаруа емес. Мұны орныдау үшін мұғалім өз оқушыларының бойна кем дегенде мына үш сапаны (қасиетті): тарих пәнін оқып-үйренуге деген ынтаны, оны меңгеру үстінде жалпы пәнге деген жауапкершілік пен қызығушылықты және пәнді меңгеру тәсілдерін, яғни оқу қызметі тәсілдерін қалыптастыруы тиіс. Осы үшеуінің біреуі толық қалыптаспаған оқушыда тарих пәнінен жүйелі де баянды білім болуы мүмкін емес. Әрбір оқушы тарих пәнін оқып-үйренудің қоғам үшін де, өзінің жеке басы үшін де қажет екенін түсінісуі тиіс.

2. Көркем шығармашылық арқылы сабақ үстінде оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру.Тарих сабағына оқушылардың қызығушылығын, ынтасын арттыруда, есте жақсы сақтауында, тарихи материалды әсерлі әрі түсінікті оқып үйре-туде көркем әдебиетті, хрестоматия, тарихи дастандар, естеліктер, анықта-малықтар, фольклорлық, этнографиялық, мұрағаттық материалдардан үзінді, мұражайлар, кермелердің мүмкіндіктерін пайдаланған тиімді. Жоғарыда аталған қосымша материалдардың әрқайсысы өзіндік ерекшеліктері мен ортақ белгілерімен ажыратылады. Олардың біразы сол заманның куәгерлері немесе оқиға болған уақыттың бер жағында өмір сүріп бізге жеткен тарихи шығармалар. Мұндай туындыларды пайдаланғанда автор қандай көзкараста екенін, кандай әлеуметтік топтың мүддесін қолдап отырғанын дұрыс анықтап алған жөн. Көркем әдеби шығармаларында көпшілік жағдайда тарихи шындық бейнеленеді, оқушылардың көз алдына тарихи оқиға, ұлы тұлғалар бейнесінін әсерлі сипаттамасы елестейді. Мәселен, осындай материалды сабақта талдаған соң, орта ғасырдағы жәрмеңкеге бара жатқан шаруа, не қолөнерші туралы әңгіме құрастыр деген тапсырма беру окушылардың тарихи кезең туралы нақты және толық ұғымдарын қалыптастыруға ықпал етеді. Окушылар көркем әдебиет шығармаларын сыни тұрғыдан бағалауға үйренеді, ондағы кандай окиға шындық, ал қайсысы ойдан шығарылғанын талдап кәзі жеткен соң, өз ойын дәлелдеуге ұмтылады.

Мұғалім әңгімесінің бейнелі, нақтылы, әсерлі болуы оған окулык мәтінінен баска түрлі дерек көздері мен көркем әдебиеттен мәтіндерді бай-ланыстыра отырып әңгімелеу септігін тигізеді. Мұғалім көркем әдебиеттен ең айқын, әсерлі, түсінікті үзіңділерді іріктеп алып, тарихи оқиғаға немесе кайраткерге сипаттама береді. Көркем әдебиетті пайдалану окушылардың гарихтан білімдерінтерендетуге, адамгершілік касиеттерін калыптастыруға және ойлау кабілетін дамытуға көмектессді. Мұғалім коркем әдебиеттің мазмұнымен жаксы таныс болуымен катар одан ен маңыздыны тандап алып, үзіндіні пайдаланып және жаңа материалмен ұштастыра білуі кажет. Мұғалімдер тәжірибесінен байқағанымыздай, олар жаңа материалды түсіндіру барысында тарихи окиғаға байланысты көркем әдебиеттен қысқа да нұсқа, әсерлі үзінді пайдаланады. Көркем әдебеттен есте жақсы сақталатын әсерлі, бейнелі эпизодтар, айқын суреттемелер, эпитеттер, қысқаша суреттемелер, өткір де даналы сөздер қолданған тиімді. Мұндай жағдайда мұғалім әңгімесі баи түседі, тартымдылығы артады. Сонымен қатар оқушы-ларға өздігінше көркем әдебиетті окып келіп, ондағы ең маңыздыны таңдап, сол үзіндіні сабақта пайдаланып, оны талдау, оқушылардың ой-өрісін дамытуға елеулі үлес косады. Оқушыларға біркатар көркем туындылар әде-биетпәнінен белгілі болғаңдықтан, пәнаралық байланыс түріне проблемалық сұрақтар мен тапсырмалар қою арқылы естсріне түсіріп отырған да пайдалы.

Сабақта мұғалімге нақты көмек болу үшін мысалы, Қазақстан тарихын оқытқанда көркем әдебиетті пайдалану туралы кесте толтырғаны дұрыс.

ды. Мұндай жағдайда біреуін өзі дауыстап оқып берсе, қалғандарын оқушылармен топ болып жұмыс ұйымдастырады. Әр топқа әр түрлі тапсырма: фольклорлык, этнографиялык, мұрағаттық және мұражай материалдарын беріп, сол бойынша талдау өткізіп, оқушылардын тарихи деректермен жұмыс істеу біліктерінің қалыптасуына себін тигізеді. Сонымен қатар мұражайларға, көрмелерге барып, одан кейін тәрбиелік-танымдық тапсырмалар орындауға, әр түрлі жазбаша жұмыстар дайындауға үйретеді. Мұнын өзі оқушы шардың өздігінше жұмыс істеу тәсілдерін меңгеруде пайдалы болмақ.

Тарихты оқытуда сөздік жұмысын жүйелі ұйымдастыру үшін анықтамалық, сөздіктер пайдалану оқушылардың ойлауын және сөйлеу мәдениетін дамытуға септігін тигізеді. Тарихты оқу барысында оқушылар көптеген жаңа қайраткерге сипаттама береді. Көркем әдебиетті пайдалану оқушылардың тарихтан білімдерін терендетуге, адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға және ойлау қабілетін дамытуға көмектессді. Мұғалім көркем әдебиеттің мазмұнымен жаксы таныс болуымен катар одан ен маңыздыны тандап алып, үзіндіні пайдаланып және жаңа материалмен ұштастыра білуі қажет. Мұғалімдер тәжірибесінен байқағанымыздай, олар жаңа материалды түсіндіру барысында тарихи окиғаға байланысты көркем әдебиеттен қысқа да нұсқа, әсерлі үзінді пайдаланады. Көркем әдебеттен есте жақсы сақталатын әсерлі, бейнелі эпизодтар, айқын суреттемелер, эпитеттер, қысқаша суреттемелер, өткір де даналы сөздер қолданған тиімді. Мұндай жағдайда мұғалім әңгімесі баи түседі, тартымдылығы артады. Сонымен қатар оқушы-ларға өздігінше көркем әдебиетті оқып келіп, ондағы ең маңыздыны таңдап, сол үзіндіні сабакта пайдаланып, оны талдау, оқушылардың ой-өрісін дамытуға елеулі үлес қосады. Окушыларға бірқатар көркем туындылар әде-биет пәнінен белгілі болғаңдықтан, пәнаралық байланыс түріне проблема-лық сұрақтар мен тапсырмалар қою арқылы естеріне түсіріп отырған да пайдалы.

Сабақта мұғалімге нақты көмек болу үшін мысалы, Қазақстан тарихын

сөздер, ұғымдар мен терминдермен кездеседі. Мұғалім сабакқа дайындалғанда жаңа материал мазмұнында кездесетін термин сөздердің мазмұнын қалай ашып көрсету керектігін, оны қалай түсіндіретінін, қандай аныктамалықтар пайдалану керектігін алдын-ала ойластырады. Термин сөздердің мазмұнын:

— жаңа сөздердің мазмұнын ашып көрсеткенде, сол затты немесе оның бейнелерін көрнекі құралдар (найза, еңбек құралдары, т.б.) арқылы ауыз-ша түсіндіру;

— жаңа сөздердің мазмұнын оның шығу тарихы туралы айтуға және сол сөздердің құрамын талдау (мысалы, жаңа дәуір, тәуелсіздік);

— жаңа сөздердің мазмұнын оқушыларға бұрыннан таныс сөздердің көмегімен түсіндіру, яғни синоним ретінде мағынасы бірдей сөздің мәні түсіндіріледі (мысалы, раджа-арилердің сайланып қойылатын көсемі,т.б.);

— күрделі жаңа сөздермен жұмыс жасағаңда анықтамадан сол сөзді тауып, тақтаға жазып, оны белгілі бір образбен, ұғыммен байланыстырып, жан-жақты түсіндірген тиімді.

Мұғалім жаңа сөздерді тақтаға жазады, кадаскоп не компьютер аркылы көрсетеді. Оқушылар оны дауыстап оқиды (төменгі сыныптарда), дәптерлеріне қатесіз жазып алады. Оқушылардың есіне үнемі салып, үй тапсырмасын пысықтау барысында сөздік бойынша жұмыс жүргізіп, анық-тамадан тауып келіп мағынасын түсіндіруді, анықтамасын айтуды, сөзге тал-дау мен қорытынды жасауды талап етеді.

Тарих сабактарыңда қанатты сөздердің, мақал-мәтелдердің, бейнелеп суреттеудің орны ерекше. Мәселен, кейде тарихи оқиғаны баяндағанда мұғалім айқын, өткір сөздерді пайдаланып, белгілі бір фактінің мәнін терең ашып көрсетіп, оқушылардың санасында берік орнықтыруға мүмкіндік жасайды. Ол үшін оқушыларға төмендегідей сұрақтар қойған пайдалы:

— «Мемлекет дегеніміз-мен»деген кімнің сөзі?

— «Атамекен жері үшін, қасиетті елі үшін, болмай қалар кім батыр?»—деген кімнің жалынды сөзі?

— «Сүй елінді үйіндей, сүй үйінді еліндей»— деген сөзді айтқан жазушы кім?

Тарихты оқытуда оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру-да, тарихи материалды олардың сезіміне әсер ететіндей, түсінікті оқып үйре-нуде көркем әдебиетті, хрестоматия, тарихи дастандар, естеліктер, анықта-малықтар, фольклорлық, этнографиялық, мұрағаттық материалдар, қанатты, нақыл, даналар сөздерін, мұражайлар, көрмелердің мүмкіндіктерін пай-даланған тиімді.