КӨкейкесті әдебиеттану

ХХ ғасырдың алпысыншы –жетпісінші жылдары қазақ әдебиеті мен өнері, ғылымы жас толқын, жаңа буынмен, өзгеше мінез, өзіндік пайым көрсете келген екпінді бір топ, талантты шоғырмен толыға түсті. Солардың қатарында кейін қазақ әдебиеттану ғылымының ірі тұлғасына айналған аса зор білімпаз, ғылым тұңғиығына бойлаған оқымысты, Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстан Республикасы ғылым мен техникасына еңбегі сіңген қайраткер, т.б. көптеген атақ, лауазымдарды иеленген Рымғали Нұрғали да бар еді.

Есімі алғашында әдебиеттану бағытында жазған ғылыми, сын еңбектерімен кең танылған Р.Нұрғали өткен ғасырдағы жетпісінші жылдардың соңына ала прозалық шығармаларымен де көзге түсе бастады.

Алайда көркем әдебиеттің кез келген жанрына қатысты жазылған мақалалары, драматургияны арнайы зерттеген ғылыми еңбегі арқылы сыншылық өресімен, зерттеушілік қабілетімен әдеби, ғылыми ортаға өзгеше сілкініс әкелген дарын иесінің прозалық шығармалары ғалымдық жолының тасасында қалып қойғаны рас.

Оның «Дән» атты новеллалар жинағы, «Ай қанатты арғымақ» атты романы оның көркем прозадағы қаламгерлік қарымын танытқан туындылар болды.

Қаламгердің алғашқы прозалық кітабы «Дән» 1977 жылы «Жалын» баспасынан шықты.

Елу новелланы біріктіретін кітап шебер құрылған композициясымен ерекшеленеді. Кітап новеллалардың тақырыбы, мазмұны, идеясы жағынан топтастырылып «Жігер», «Алау», «Серпін» деген үш тарауға бөлінген.

Сонау 1960-70 жылдардағы ел өмірінен сыр шертетін, көзбен көрген, болған оқиғаның ізі суымай дер кезінде шығарма арқауына айналған елу дерек, елу тағдыр, бір-бірімен жалғасқан, бір-бірімен сабақтасқан тағдырлар тоғысы сан-алуан ойларға жетелейді. З.Қабдолов айтқандай, «әдебиеттің объектісі – өмір, предметі – адам» [I, 155 б.] болса, елу новеллада сол адам тағдыры шынайы көркем бейнеге айнала суреттеледі. Алуан түрлі мамандық иелерінің, қарапайым еңбек адамдарының ерен еңбегі, қажыр-қайраты тағылымды іс-әрекеттері көрініс табады.

Әдебиет теориясының білгірі Р.Нұрғали осы бағыттағы ғылыми пайымдауларды көркем шығарма жазу барысында басшылыққа алуда өзіндік үлгі таныта білген. Бұған шебер жасалған, оқырманды бірден қызықтырып әкететін кітап композициясы нақты дәлел бола алады. Композициялық шеберліктің нәтижесінде кітап тұтастық қалыпқа, жүйелі мазмұнға ие болған. Кітап автор мен совхоз директоры арасындағы диалогтан басталады. Бұл диалог автордың түпкі мақсатын жеткізудің жолы, оқырманды қызықтыра жетелеудің кілті секілді.

Кітаптың алғашқы бетінде басталатын диалог былайша өріледі:

«Досымның көзі столдағы қағазға түсті.

– Ой-бай-ау, жазып тастапсың ғой. Немене, зерттеу ме?

– Жоқ.

– Енді не? Сын ба?

• 
  Өй, сонда сен де төтесінен тартып романға бір-ақ жармастың ба?
  
• 
  Жоқ.
  
• 
  Түу, ширатылып «жоқ – жоқ» деп қалыпсың ғой. Айтсаңшы сыздамай... Жанр деуші ме едіңдер: Дилогия? Трилогия? Эссе?
  
• 
  Көзбен көрген, басы – қасында болған жайттар...
  
• 
  Е-е, таптым онда. Мемуар ғой, мемуар! Мен туралы айттың ба?
  
• 
  Бұйырғаны бар.
  
• 
  Қой, ей.
  
• 
  Рас, атағы жер жарған тың совхозының директоры туралы жазсам, кім сөгеді. Комбайншымен шатасқаныңды еске түсірші.
  
• 
  Өй, қой, ей, мұның ұят болады. Жұрт күлмей ме, досына мақтатаып жатыр деп. Одан да миллиардтан миллиардқа даңқ қосқан ерлер – анау Довжик, анау Алпысбаев, анау Оспановтар туралы жазсаңшы, жазар болсаң!
  
• 
  О, пәлі. Сен мына қалпыңда шаруа соңындағы адам емес, қара қылды қақ жарған әдебиет сыншы болсаң еді, директор.
  
• 
  Тіпті бар ғой, ауыл-аймақта қанша қызық тағдырлар кездеседі. «Жалғыз қолды механизатор» дейтін жігітімізді өзің көрдің ғой, сол азамат қазір совхозға директор болып кетті. Қандай қажырлы адам!
  
• 
  Ол туралы да айттым.
  
• 
  Сонда сенің жазғаның не нәрсе? Әкелші оқиын.
  

Осылайша кітапты оқуға қызықтыра жөн сілтейтін диалогтан кейін негізгі оқиғаға әлі асықпа дегендей пролог алдыңнан шығады. Бұл тұста да автордың композиция құру шеберлігінің, қисынды үйлестіре білудегі тапқырлығының көрінісі орын тепкен. Новелланың жазылу мезгілі, кейіпкердің жас мөлшері тұрғысынан тарауларға енгізудің қисыны келмегендігі аңғарылады. Алайда прологты кітап мазмұнындағы ең бір өркешті тұстарының қатарына жатқызуға болады.

Әр тараудың атаулары да оған енген новеллалардың ішкі мазмұны мен сыртқы пішініне орайластырыла қойылған. «Жігер» аталатын алғашқы тарауда тың көтеруші ерлердің ерен еңбегі, олардың қарапайым да күрделі жан-дүниесі, нанымды, шынайы жасалған бейнесі көрініс табады. Кейіпкерлердің ой-санасы, парасат-пайымы, іс-әрекеті қаз-қалпында әсерлі суреттелетін «Алау» атты екінші тарауда өндіріс, «Серпін» атты үшінші тарауда сол кездерде екінші тың аталған мал шаруашылығы саласындағы еңбеккерлердің тыныс-тіршілігі арқау болады. Новелланың қай-қайсысын алсаңыз да оқиғасы ойдан шығарылмаған, автор кейіпкермен қоян-қолтық араласа жүріп, өз көзімен көрген нақты, айқын фактілерге зер сала отырып, қарапайым еңбек адамдарының болмыс бітімін шағын әрі жанды детальдар арқылы ашып береді.

Новеллаларда суреткерлік дәлдік, кейіпкер психологиясын беруде, образ жасауда байқағыштықтан өрбитін шеберлік бар. Мысалы, прологта кезінде даңқты дихан атанған, тың көтерушілердің алғашқы легідегі комбайншы, Социалистік Еңбек Ері Кенжебек қарттың бір сәттік іс-әрекеті суреттеледі. Жасынан еңбек майданында шыныққан, жасы жетпістен асса да әлі қажыр-қайраты қайтпаған, егін жинау науқанының дүбірі делебесін қоздырып, байыз таптырмаған қарт комбайншының психологиялық болмысын дәлдікпен бейнелей білген шеберлік туралы аса көрнекті журналист-жазушы Ә.Нұршайықов былай дейді: «... әлде неге қажыры тасыған, жетпіс үштегі мазасыз шалдың бір нәрсеге сабырсызданғанын кезесің. Оның себебі: алтын астық теңіздей толқып тұрғанда, астық кемелері оның ішінде күндіз-түні жүзіп жүргенде қарт комбайншының да бүйірі қызады. Тым құрығанда машинамен егін алқабын аралап көрсе! Астықтың теңіздей тербелгеніне көз салып, сол алтын толқынның төбесін алақанмен сипаса... Жас комбайншы қарт тарланның жан тебіренісін сезіп оның қытығына тиеді»[3]. Бұл сипат новеллада былай баяндалады:

« - Кенжебек «Ниваның» о жер, бұ жерін шұқылап қарай бастады, «тамаша, тамаша» деп қояды.

Орнынан қозғай алсаңыз, мініп көріңіз

Жұматайға бір ой келді., Кенжеке.

• 
  Шын айтасың ба?
  
• 
  Шамаңыз жетсе... Бұл баяғы трактор сүйрейтін темір арба емес...
  
• 
  Пох, шіркін!
  

Осылайша өткен күндерін, жастық дәуренін сағынып, орақ науқанын көруді асыға күткен ардагер дихан, комбайнмен бір айналым жасап келген соң арманы орындалғандай көңілі орны түскен сәті шағын детальмен әсерлі бейнеледі.

Әр новелла жеке-жеке деректі әңгіме деуге болатын кітапта тың төсінде еңбек дүбірін қыздырған тұлғалардың ерлік істері, өз араларындағы психологиялық тартыстар, түрлі кедергілер тұсындағы мінез ерекшеліктер оқиға арқауы болады. Әртүрлі әдіспен жазылған новеллалар жаратылысында қазақ әдебиетінде бұрын кездеспеген формалық жаңалықтың ерекше көрінуі авторлық ізденістің, терең біліммен ұштасқан ұшқыр ойдың нәтижесі деп білеміз. Өйткені «Нақты өмірдегі еңбек адамын көрсету – қашанда қиын шаруа. Автор сол қиындықты жеңе білген. Оның кейіпкерлері – біріне-бірі ұқсамайды, әртүрлі мінез иелері»[4]. Ал шығарма салмағы ондағы образдардың қалай жасалғанына байланысты. Кітап авторы бұған ерекше мән берген. Бұл орайда әр новеллада орын тебетін юмор, әдемі деталь, сәтті шыққан штрихтар, бейнелі өрілген көркем тіл кейіпкер болмысын әсерлі, нанымды етіп бейнелеуде маңызды қызмет атқарып тұр.

Алғашқы тараудың «Жігер» деген атына сай мазмұн ерекше көрініс табатын тұс жетін новелла кейіпкері Абдол Қасеновтің іс-әрекеті, сөз әлпеті арқылы беріледі. Үзіндіге назар аударайық: «Шоқша сақалына ақ селеу еңгенімен кеудесі тік, қол қаруы қайтпаған қария Абдол Қасенов бір қап бидайды дік еткізіп көтеріп алады.

– Кәрілік деген ит күшіңді алады екен, шырақ. Әйтпесе кеше ғана қап бидай түгіл, түйенің жарты етін допша домалатып жүруші ек... Әттең кәрілік, – дейді. әжімі аз қызыл шырайлы жүзі жылы екен, іштегі сәулелі ой ұшқыны көзінен білініп тұр.

– Қарақ, алпыстан асса да дікектеп жүрген жұлымы шал деп ойларсың. Сен түгіл тізелес замандастардан соны естігенім бар. Ал сол сөзді мен бар ғой пәруайыма да қыстырмаймын. Неге? Құдайға шүкір, ұлым ұяда, қызым қияда. ...Сонда несіне жүр деймісің? Қорадан шықпай өлетін өлекселіктен сақтасын» [2, 60- б.]. Қайтпаған жігер, қажымаған қайрат бойында сақталған тұлға осындай-ақ болар. Кітапта әсерлі суреттелген, айқын бейнеленген пейзаждық көріністер көп. Мысалы, «Аспанның бір жерін ашық, бір жерін ақ сұр, бір жерін тұтас жалпақ бояу басқан, батуға айналған күн жанарсыз сығалайды» [2, 34-б.], «Аспан опырылып кеткендей, бөлек-бөлек қара бұлт жөңкіп көшеді» [2, 40-б], «Ай қалың қарда омбылаған бала секілді, бұлтқа шырмалып қалған» [2, 42-б.], «Суық жел суырып тұр. Жалпақ жазықтың іргесінен көтерілген ызғар бұлт аспан төріне қарай бұлықсып бара жатыр. Бүлкекті жаяу борасын сырғиды» [2,43-б.], «Бағанағы тоқымдай бұлт жайылып, ыдырап, құрым киіздей болып, аспан бетін қаптап алды. Жазық өңір бетіне суық көлеңке түседі» [2, 44-б.], «Ана сылқым қайың, ертең жаз шығысымен тұлымы желбіреп сәнденеді ғой. Жасыл шыршы аязға сыр бермей берік тұр. Еркек қарағай ақ тонын жамылып, әлдебір ойға шомады» [2,44-б.], «Тың дала, жайқын атырап қызылды-жасылды гүл атқан сан алуан шөптермен безеніп, қайыңы сыланып, қарағацы бой түзеп, нар биігі көкшіл торғын оранып жайнап тұр. Піл сауырлы өңірдің жайын кеудесінде тракторлар таңның атысы, күннің бастысы демей, бір сәт толастамастан тұқым сеуіп жатыр» [2,61-б.], т.б. суреттемелердегі тапқыр теңеулер, әсерлі бейнелеулер көркемдіктің биік үлгісі ретінде қараймыз.

Автор портрет жасауда да шеберлік танытады, айқын бейнелер жасайды. «Бұйра жирен шашты, жұмыр, орта бойлы, бауырсақ танау келген жігіт» [2,58-б.], «Ақ қалпақ, ақ пальто киген Нәркестің қара торы реңі қылаулап қар жауғанда, тіпті айқындалып тұр. Әнтек шошақ ерні, кішкене қырлы танауы, оң жақ бетіндегі мөлдіреген меңі, көзі, қайсар жүзі – бәрі-бәрі Кәкенге соншалықты таныс, қымбат»[2, 114-б.] тәрізді адам портретін жасағанда кейіпкерді көзімізбен көріп отырғандай дәл суретін елестетеді.

Лирикалық сарында жазылған елу новелланың басын біріктіретін бұл кітап көркемдік қуаты мол, танымдық, тағлымдық қызметі ерекше туынды ретінде бағаланады. Сондай-ақ ол қазақ әдебиетіне өзгеше формалық, композициялық жаңалық, роман-хроника, повесть-күнделік, т.б. тәрізді әредік көрініп қалатын әдеби жанр түрлеріне қосылатын деректі новелла үлгісін әкелген бірден-бір шығарма деп бағалаймыз.

1. 
   Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Мектеп, 1976. – 373 б.
   
2. 
   Нұрғалиев Р. Дән. –Алматы: Жалын, 1977. – 248 б.
   
3. 
   Нұршайықов Ә. Деректі кітап дидары. // Қазақ әдебиеті. 1978, 31 наурыз.
   
4. 
   Әлімжанов Б. Дән туралы хикая. // Лениншіл жас. 1978, 4 ақпан.
   

Kazakistan’da, zannederim diğer cumhuriyetlerde de, büyük oranda 60. yaş yılından itibaren sonu 5 ve 0 ile biten yıllarda değerli bilim adamları hakkında toplantı, konferans veya sempozyumlar yapılmakta, şölenler düzenlenmektedir. Bu tören ve uygulamalar 70. yaştan itibaren ise oldukça görkemli olmaktadır. Bu uygulama ile bir yanıyla yaşı ilerlemiş aksakal/bilgeye onur verilmekte, diğer taraftan bu bilim adamlarının yapıp ettiği hizmetlerin hem devlet/kurumlar nezdinde, hem de bilim adamları nezdinde değerlendirmesi yapılmaktadır. Bununla bilim teşvik edilmekte, bilim insanı ileride hakkında yapılabileceğini düşündüğü bu tür tören ve toplantılar için daha fazla üretmektedir. Türkiye’deki uygulamalarda profesör olduktan sonra sıkça rastlanan “artık ben oldum, piştim! Benim çalışmam yetti de arttı bile!” anlayışından uzak durulmaktadır. Bu toplantıların bir diğer işlevi de hakkında toplantı düzenlenecek kişinin kendini bu yıllara hazırlaması ve onun heyecanını yaşamasıdır. Böylece, yaşı ilerlemiş bir bilim insanı kendini atıl görmemekte, hayata bakışı da hep olumlu olmaktadır. Türkiye’de de bu tür toplantılar yapılamaz mı? Türk bilim ve eğitim dünyasına veya Türk kültür ve toplum hayatına emek vermiş değerli şahsiyetler hakkında bu tür toplantılar düzenlenemez mi? Çok faydalı olacağını düşündüğüm bu tür organizasyonları bizzat bilge/aksakal hocaların doktoralı öğrencilerinin takip etmesi gerekiyor. Kazaklar arasında bir atasözü var: “iyinin iyiliğini söyle bereketi yayılsın”. Bilime, kültüre, insanlığa emek verenlerin bu emekleri onların sağlığında takdir edilmeli ve yaşı hiç olmazsa 70’i bulan bu değerler unutulmamalıdır. 70 ve onu takip eden 5’li ve 0’lı yıllarda bu tür uygulamalara gidilmelidir.

Rımğali Nurğali böyle bir dönemde aramızdan ayrıldı. 70. Yaş Yılı hazırlıklarının yapıldığı bir Tanrı’ya göçtü.. Kazakistan Kültür Bakanlığı, Kazakistan Bilim ve Eğitim Bakanlığı ve Avrasya Üniversitesi bu değerli şahsiyet için bir sempozyum düzenlemeyi kararlaştırmış bulunuyor. Elbette hem bu kurumları, hem de buna emek verenleri kutluyorum. Rımğali Nurğali hakkında düzenlenen sempozyum 28 Mayıs 2010’da, Astana Avrasya Üniversitesi’nde yapılacak. Toplantıya biz de davetliyiz. Bundan da mutluluk duyduk. Rımğali ağanın vefatını bana, onun doktora öğrencisi şimdi Prof. Dr. Kunipiya Alpısbay verdi. Elbette büyük üzüntü duydum. Hemen yazamadım. Gecikmiş de olsa hakkında birkaç kelam etmek farz oldu.

Rımğali Nurğali’yi ilk defa 1992 yılında Türkiye’de tanıdım. Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı “Türk Şiveleri ve Rusça Kursu” açmıştı. Ben Kazakça öğrenmek istiyordum. Kurs 1991 yılı Eylül ayında başlamış, 1992 yılı Mayıs ayı sonunda tamamlanmıştı. Rımğali Nurğali de bu tarihlerde, muhtemelen Mayıs 2002’de, Koyşıkara Salgaru ile birlikte Ankara’ya ziyaret etmiş, bu Kurs’a da gelmişti. Kazakistan Elçiliği henüz kurulmuş, ancak elçi henüz gelmemişti. Elçilikteki çalışmaları kâtiplik düzeyinde sürdürülüyordu. Şimdi Dış İşleri Bakanlığında görevli olan Kayrat Sarıbay ile birlikte tanıdığım ilk Kazaklardan biri Rımğali Nurğali oldu. Türkiye’de İstanbul ve Salihli’de Kazaklar vardı. İzmir’de Şirzat Doğru ve Hasan Oraltay ile Ankara’da Uyadan Akay’ın adı geçiyordu. Ancak bunlarla hem daha tanışmamıştık, hem de Kazakistan’dan gelen Kazak değillerdi. Bunlar Çin Halk Cumhuriyeti İncan-Uygur Özerk Bölgesi’nden 1950’li yıllarda göçüp gelen Kazaklardı. 50-60 yıldır Türkiye’de yaşıyorlardı. Oysa biz Kazakistan Kazağı özlemi içindeydik. Rımğali Nurğali ve Koyşıkara Salgaru ile sohbetimiz oldu. Nurğali ağa Kazak edebiyatı konusunda konferans verdi. Bu itibarla, Kazak kültürü ile ilk tanışmamı sağlayan birkaç değerli insanlardan biri oldu. Ancak hep ilkler arasında yer aldı. Ertesi gün yine buluştuk. Şimdi Kültür Bakanlığı’na ait Ulus’taki binanın büyük bahçesinde, yine bir grup arkadaşla beraber, gelen konukları karşıladık. Birlikte yemek yedik. Kazaklara olan ilgimi Kazak edebiyatına olan dostluğumun kapılarını ilk defa Nurğali ağanın anahtarıyla açtım. Ankara’da kaldığı bir hafta içinde neredeyse her gün görüştük. Adres aldık verdik.

1992 yılı Eylül ayında, bir grup arkadaşla birlikte Kazakistan’a gittim. Kendisini aradım telefonla. Kazakistan Yazarlar Birliği’nin yöneticileri arasındaydı Kazakistan Yazarlar Birliği’nde buluştuk. Rımğali ağa pek çok insanla görüşmemiz ve tanışmamızın önderi oldu. Orada kaldığımız süre içinde çok yakın ilgi gösterdi. Evine götürdü. Türkiye hayranı ve Türk dostu idi. Kazakistan’ın dünyaya açılan ışığını göstermek istiyordu. Kazak dostluğu ve misafirperverliğinin en güzel örneklerini yaşadım evinde. “Otelde kalma, evimizde kal” diye çok ısrarı oldu. Türkiye’de görmediğimiz bir dostluk gösterisiydi yaptığı. Çok etkilenmiştim. Ağlamamak için kendimi zorladım. Teşekkür ettim. Ancak, evinde pek çok arkadaşı haftalarca ağırladığını biliyorum. Bunlardan biri de yine Kazakça kursundan arkadaşım mühendis Selim’di. Birkaç defa, haftalarca evinde kalmıştı. O zamanlar bekârdı. Ankara’da tanıştığımız sırada Kazak kızıyla evlenmek istediğini sürekli tekrar ederdi. Biz de gülerdik onun bu haline. Dokuz ay boyunca bu sözleri işitmiştik. Gün oldu Rımğali ağa Kazakça kursunun konferansçısı oldu. Konferanstan sonra Selim, sıkılmadan isteğini söyledi. Onun bu isteğini Irımğali ağa anlayışla karşıladı. Namık Kemal Zeybek gibi, o da Kazakistan-Türkiye dostluk köprülerinin evlilik yoluyla artırılabileceğini söylüyordu. Nitekim uzun aramalar ve tanıştırmalardan sonra Selim muradına nail oldu. Hem Türkiye’de, hem de Kazakistan’da bir kapı daha açıldı.

Kazakistna’a gidişimin ilk günüydü. Irımğali ağanın evinde Kazak milli yemeği beşparmak yedim ve aş içtim. Yine Kazak dostluğunun büyük nişanesi dombra bu sofranın ayrılmaz parçası oldu. Rımğali Nurğali, bu sırada beni öğrencisi ve bir o kadar da güvendiği dostu diyebileceğim Kunipiya Alpısbay ile tanıştırdı. Kunipiya Alpısbay ile olan dostluğumuzun temelleri de 1992’de Nurğali ağanın evinde ve onun sofrasında atıldı. 1992’de başlayan bu dostluk her yıl yeni değerlerle beslenerek büyüdü. Nitekim, bu tarihten sonra Kazakistan’a her gidişimde bir yanıyla Nurğali ağayı, diğer yanıyla Alpısbay’ı görmeden dönmedim. Irımğali Nurğali’nin evinde açtığı bu sofrada Alpısbay, Kazak ezgilerinin en iyi örneklerini sundu. Kızı Leyla henüz küçüktü. Türkçeye merakı vardı. Rımğali ağa Leyla’yı Türkçe’yi öğrenmeye yöneltmişti. Türkoloji üzerine çalışması için öğütlüyordu. Bu benim için bir Türkiyeli olarak gurur kaynağıydı. Rımğali ağaya bağlanıyordum.

1993 ve 1995 yılında da Rımğali ağanın evinde konak oldum. Rımğali ağanın oğlu Azatlık radyosu’nda çalışıyordu. Her gidişimde Almanya’da kurulu olan Azatlık Radyosu’na da röportaj veriyordum. Kazak televizyon ile bağlar kuruyor ve orada konuşmamı sağlıyordu. Rımğali Nurğali ağa Türkiye-Kazakistan dostluğunun gelişmesi ve pekişmesi için çok önemli gayretler gösteriyordu.. Bunun da sebebi Kazak ve Türkiye Türklerinin kök birliğine olan inancıydı. Bunu konuşmalarında sık sık tekrarlardı. Türkiye’yi birçok kez ziyaret etmiş, halkın gelenek ve göreneklerinin, inançlarının tanığı olmuştu. Konya, İstanbul, Ankara, İzmir, Manisa, Salihli, Kemalpaşa vb. pek çok yeri gezmiş, halkı yakından görmüştü. Bunlardan birinde de beraber olduk. 1993 yılında, Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı’nca Hacıbektaş ilçesinde yapılan “Uluslar arası Hacı Bektaş Törenleri”ne davet edilmişti. Efsanelere, inanmalara ve Hacı Bektaş Veli’nin hayatını konu edinen Velayetname adlı esere göre Hacı Bektaş Veli, Lokman Parende'den ilk eğitimi almış ve Ahmet Yesevi (1103-1165)'nin öğretlerini takip etmişti. Ondan dolayı Yesevi'nin Türkiye’deki 'halife'si (izbasarı) olarak kabul edilmekteydi. Bu törenlere Kazakistan Saltanat Sazgen gurubu da davet edilmişti. Almatı Valiliği Kültür Müdürü Elevsiz Canpeyis de vardı. Nağima Eskaliyeva grubun solisti idi. Hep beraber, törenlerden önce Hacıbektaş’a gitmiştik. Ankara-Hacıbektaş şehri arası 5 saat sürüyordu. Nurğali ağa, Ahmet Yesevi’nin izbasarı olduğu söylenen Hacı Bektaş Veli’nin kabrinin bulunduğu türbeyi bir an önce ziyaret etmek, görmek istiyordu. Heyecanını gizleyemiyordu. Daha bir saat olmamıştı Hacıbektaş şehrine gitmemize. Rımğali ağanın ısrarlarına dayanamayarak hemen Hacı Bektaş Veli’nin türbesini ziyaret ettik. Beştaşlar, Ziyarettepe mevkilerini dolaştık. Halkın kimi inanmalarını kendi ülkesindekilere benzetti. Hatta buradaki halkın inanç ve uygulamalarını Kazaklardaki eski Tanrıcılık diniyle bağdaştırdı, paralellik kurdu. Verdiği konferansta da bunları Hacıbektaş’ta söyledi. Biz de onun bu bilgi ışığından faydalandık. Rımğali Nurğali’nin bu geniş değerlendirmesi, karşılaştırması Hacıbektaş şehrine gelen bilim adamları ve halk arasında hayranlık uyandırdı. Burada kaldığımız dört gün boyunca hep beraberdik. Ben, Kazak edebiyatına merak duyan bir kişi olarak yanımda bulunan bu deryadan ne kadar faydalanabilirim diye durmadan sorular soruyordum. Rımğali ağa da bıkmadan cevaplar veriyordu.

Rımğali ağa ile olan yakın dostluk ilişkilerimiz hep devam etti. Uzun yıllar Kazak Ansiklopedisi’nın Baş redaktörü idi. Ancak bu birim sadece ansiklopedi değil, Kazak kültürü ve edebiyatına, sanatına dair pek çok eser yayınlıyordu. Benden de kaynaklar istemişti. Onları kendisine Türkiye’de verdim. Bulamadıklarımı da daha sonra temin ettim götürdüm veya gönderdim. Bu ansiklopedide Türkiye ve Türkiye’nin yetiştirdiği büyük değerlerin mutlaka olmasını istiyordu. Nitekim, onun bu engin bakışıyla çok ciltle Kazak Ansiklopedisi’nin pek çok maddesine Türkiye ve Türk büyükleri, Türk değerleri girmiş oldu. Orada Mustafa Kemal Atatürk de, Fatih Sultan Mehmet ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanları da yer aldı. Nurğali ağanın bu yöndeki çalışmaları kendisinin Astana’daki Avrasya Üniversitesi’ne gitmesiyle başkaları tarafından yürütülmeye başlandı. Onun dostluk ilişkilerini pekiştirici ve geliştirmeci düşünceleri gerçekleşmeye daha sonra da devam etti. Kazak kültürü, edebiyatı, sanatı hakkında yüzlerce eser onun Kazak Ansiklopedisi’nin yöneticisi olarak çalıştığı dönemin mirasıdır. Bunlar arasında Abay ansiklopedisi de vardır, çok ciltli Şakerim de. Onun hem kişisel birikimi, hem de yönetici olarak Kazak kamu hayatına kazandırdığı eserler sosyal mirasın, milli mirasın tanıkları arasındadır. Uzun yıllar baş redaktör olarak çalıştığı ve madde de yazdığı Kazak Ansiklopedisi yayını pek çok eser Türkiye’deki kütüphanelerde bulunmaktadır.

Son yıllarda karşılaşamadık Nurğali ağa ile. Ancak selamlarımız hep geldi ve gitti. 2008 yılı Eylül ayında Astana’da Kunipiya Alpsbay ile beraber yine Rımğali ağayı andık, telefonlaştık. Dost canlısıydı. Dostlarını, yakınlarını unutmazdı. Türkiye’de İzmir Kemalpaşa’da kurulu olan Şirzat Doğru’nun Kımız Çiftliği’ne de gider, orada konaklardı. Şirzat Doğru ile de yakın dostluk ilişkileri vardı. Rımğali ağa Türkiye’ye her gelişinde yüz yüze görüşemediğimiz zamanlarda bana da telefon ederdi, konuşurduk. Bu konuşmaların pek çoğu da Şirzat ağanın evinden yapılırdı.

Rımğali Nurğali Türkiye’de Abay, Muhtar Avezov ve Çağdaş Kazak Edebiyatı hakkında pek çok konferans verdi. Kitaplarından faydalanıldı. Türkiye’de kurulu olan Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümlerinde “Kazak Edebiyatı” dersi de vardır. Bu derslerde de Rımğali Nurğali’nin kitap ve makaleleri başucu eseri olarak yer aldı. Önemli kaynaklar arasında onun eserleri gösterildi. Onun Abay, Şakerim, Avezov hakkındaki çalışmaları yakından takip edildi. Onun geliştirmiş olduğu ve teorisini oluşturduğu çağdaş Kazak edebiyatına yönelik değerlendirmeleri Türkiye’de de takip edildi. Onun eserlerinden, ben de vermiş olduğum Kazak Edebiyatı derslerinde şahsen çok yararlandım.

Rımgali Nurgali 30 yıl El Farabi Kazak Milli Üniversite’nde öğretim üyesi olarak çalıştı. Bu görevini bir süre de Astana’daki Avrasya Üniversitesi’nde sürdürdü. Pek çok yüksek lisans ve doktora öğrencisi oldu. Yaptırmış olduğu 14 doktora ve 42 yüksek lisans onun Kazak eğitim ve bilim hayatına yaptığı hizmetlerin de nişanesidir. Verdiği dersler arasında Sovyet Dönemi Kazak Edebiyatı, Muhtar Avezov Yaratıcılığı, Kazak Tiyatrosu: Tarihi, Türleri ve Poetik Yanı; Alaş Edebiyatı vb. yer alır. Bu derslerin adlarına bakıldığında bile onun konuya felsefi bir derinlik verdiği hemen anlaşılır. Durmak bilmeyen enerjisi ile Kazak edebiyatını teorik meselelerini her zaman eserlerine yansıttı. Son yıllarda meydana getirdiği pek çok eser başucu kitabı oldu. Bilim dünyasına hizmetinden dolayı pek çok ödülü olan Nurğali, Kazak Edebiyatının Altın Asrı (2002) adlı eserinden dolayı Şokan Velihanov ödülü ile ödüllendirildi. Drama Sanatı, Söz Sanatının Estetiği adlı eserleriyle Kazakistan’da bilim dünyasında değerli izler bıraktı. Kazak kimliğinin var oluş mücadelesinin önderleri, Alaş davasının yiğit evlatları Alihan Bökeyhan, Ahmet Baytursın, M. Dulat, H. Dosmuhammet, Mağjan Jumabay, M. Şokay vb. değerli simalar hakkındaki önemli bilgi ve incelemeleri esas alan makaleler toplamı eserler de yine Rımğali Nurğali’nin yöneticilik yaptığı yıllara rastlar.

Prof. Dr. Rımğali Nurğali yüzlerce eserin redaktörü ve hazırlayıcısı ve onlarca eserin sahibidir. Sanat’ın Öncüsü Kızıl Dil (1974), Muhtar Avezov (1987), Avezov ve Alaş. Edebiyattaki Milli Ruh (1997), Kazak Edebiyatının Altın Asrı (2002), Edebiyat Teorisi (2003), Kazak’ın Yüz Romanı (2003), Yaratmalar Toplamı [ 7 cilt] (2005), Kazak Edebiyatı Tarihi ([10 cilt] (2004-2008), Kazak’ın On Bin Atasözü ve Deyimi (2010) vb. eserler onun meydana getirdiği birkaç eserden biridir.

Anısı ve mirası önünde saygıyla eğiliyorum. Kazak halkına ve ailesine baş sağlığı diliyorum.

Күмісбаев Ө.

Қазақстан: Астана