Лекциялар курсы Редакциясын басцарган mapux гылымдарының докторы

2. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы Қазақстан.

Бірінші дүниежүзілік соғыс Қазақстан экономикасының қүлды- рауына әкеліп соқты. Ауыл шаруашылығы өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамымады. Ол қүнарлы, егіншілік шаруашылығын жетік меңгерген аудандарда жақсы дамыды. Согыс егін шаруашылығына да елеулі өзгерістер енгізді. Ең алдымен, ауыл шаруашылық бақша дақылдарының егіс көлемі үлғайды. Мәселен, Қазақстан бойынша күзгі бидайдың егіс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда 1917 жылы 63,5%-ға, жазғы бидай — 8,4%-ға, тары — 22,1%-ға, картоп — 46,3%-ға қысқарды. Ал бақша дақылдарының егіс көлемі 433,8 мың десятинадан 1115,0 мың десятинаға дейін, яғни екі еседен астам көбейді. Өлкенің солтүстік-батыс жэне батыс об­лыстары бойынша дэнді дақылдардың өнімділігі 1914 жылдан 1917 жылға дейін эр десятинадан алынатын 38,7 пүттан 29,8 пұтка дейін төмендеді. Соғыс жылдарындағы өлке егіншілігі жағдайының си- патты ерекшелігі оның жүргізілуі деңгейінің төмендігі болды. Бүл енгізілген ауыспалы егіс жүйесінің болмауынан, жердің жэне түқымдық материалдардың өңделу сапасының төмендігінен көрінді. Егіс көлемі мен өнім көлемінің қысқаруының негізгі себебі жүмыс күшінің жетіспеуі болатын. Мәселен, Ақмола облысының Көкшетау уезінен ғана 1915 жылы армияға ауыл шаруашылығымен айналы- сып келген орыс тілді халықтың 39%-ы шақырылды. Қазақстанның басқа да аймақтарында мүндай көріністер байқалып түрды.

Ep азаматтарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының да қүлдырауына әкеліп соқты. Оған сан жэне сапа жағынан үлкен зардап келтірді. ¥сақ мал көбірек, ал ipi мал азырақ өсіріле баста­ды. Байырғы халықтың басым көпшілігі түратын жерлерде жылқы, түйе, ipi қара мал саны кеміді. Мәселен, Ішкі Ордада 1915 жылы жылқы саны 310,3 мың болса, ал 1916 жылы 160,2 мың болып, үлес салмағы жөнінен 48,5%-ға кеміп кетті. Маңғыстау уезінде, Сыр­дария мен Жетісу облыстарында да осындай көріністер байқалды. Соғыс жылдарында қазақтың мал шаруашылығы, бірінші кезекте, мал жайылымдық алаптарды тартып алу салдарынан зардап шекті. 1913-1917 жылға дейін қазақ халқынан жалпы көлемі 764,4 мың де­сятина жайылымдық алқаптың жылқы — ipi қара жайылатын 190 жайылымы тартылып алынды жэне жалға алуға даярланды.

Мал санының қысқаруы, ең алдымен, қазақ халқының ар­мия қажеттері үшін мәжбүрлеу тәртібімен ет беруге міндетті болғандығынан орын алды. Сан миллиондық армияның өсе түскен қажеттерін қанағаттандыру мүмкін емес еді. Өйткені қазақ шаруашылығында мал саны жылдан-жылға азая берді. Сондай-ақ соғыс жылдарындағы мал санының қысқаруына ауық-ауық өткізіліп түратын реквизиция да әсер етті. Осы жылдарда Түркістан өлкесінен 300 мың пүт ет, 70 мың жылқы, 13 мың түйе әкетілді. 1914 жылдың ішінде Жетісудан ғана 34 миллион сомның малы мен мал өнімдері тасылып әкетілді. Қазақ шаруашылықтарында малды реквизициялау жэне жылқы малын есепсіз пайдалануға байланысты мал санының қысқаруы село мен ауылда шаруашылықты қалыпты жүргізуге кері әсер етті. Жылқы малы, әсіресе солтүстік облыстарда азайып кетті. Соғыс жылдарында армияны жабдықтау үшін мол мөлшерде азық- түлік даярлау, мал жэне ет өнімдері бағасының өсуіне әкеліп соқты. Осыған байланысты бүл кезеңде өлкеде анағүрлым арзан ет беретін сала — шошқа шаруашылығы жедел дами бастады.

Бірінші дүниежүзілік соғыс басталған соң, Қазақстан өнеркәсібі де соғыс қажеттері үшін жүмыс істеді. Өлкедегі кен өнеркәсібінің маңызды салаларының бірі Успен жэне Сасық-Қарасу кеніштерінен темір кенін өндіру арта түсті. Бүл кеніштерден 1914 жылы — 246 пүт, ал 1916 жылы — 1551 пүт темір кені өндірілді. Соғыстың үш жылы ішінде темір кенін өндіру 6,3 ece үлғайды. Салықтардың жоғарылығынан, қатынас жолдарының қашықтығынан, қүрал- жабдықтардың жетіспеуі салдарынан жэне басқа себептерден алтын кеніштерінің саны қысқарды. Түсті металдарға деген қажеттіліктердің артуы жэне олардың бағасының күрт өсуі соғыс жылдарында түсті металлургияның, әсіресе, Риддер жэне Соколь­ский кеніштерінің дамуына түрткі болды. Түсті рудалар өндіру 1913 жылмен салыстырғанда 1917 жылы 25,3 ece өсе түсті. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында мыс рудасын, негізінен "Спасск мыс рудалары" акционерлік қоғамы мен "Атбасар мыс кендері" акционерлік қоғамы өндірді. Бірақа, мыс кенін өндіру жылдан-жылға кеми берді. Жер қойнауын жыртқыштықпен пайдалану "Спасск мыс кені" акционерлік қоғамының Успен кенішіндегі барлық бай кенді (қүрамындағы мыс 25%) алып қоюына әкеп соқты. Соғыс жылда­рында Сарысу байыту фабрикасы салынды. Ол революцияға дейін қүрамында 25—30% мыс бар 128 мың пүт шикізат өндірді.

Көмір өндіру Семей, Торғай, Ақмола облыстарында жүргізілді. Соғыс жылдарында Екібастүз кен орындары елеулі рөл атқарды. Ол Екібастүз қорғасын-мырыш зауытын, Ертістегі жекеше кеме қатынасын, Оралдағы Боголовск жэне Қышым зауыттарын көмірмен жабдықтап отырды.

Өңдеуші өнеркәсіп соғыс мүқтаждығына ет-сүт өнімдерін, былғары тауарлар жэне басқа да түтыну заттарын беріп отыр­ды. Әсіресе, былғары тауарларын өндіру өсті, бүл кезеңде өлкеде 139 былғары кәсіпорны жүмыс істеді. Олар негізінен Семей жэне Ақмола облыстарында орналасты жэне бүкіл ауыл шаруашылық өнімінің 64,3% -ын өңдеді. Шынына келгенде, былғары, тері жэне ішек-қарын өндірісінің майдагерлік кәсіпорындары одан эрі үқсату үшін Ресейдің ipi өнеркэсіп орталықтары — Пермь, Вятка, Рига қалаларына өнім жеткізіп берді. Соғыс жылдарында интенданттық армия тарапынан былғары аяқ киімге жэне тері тондарға сүраным ерекше өсті. Соғыс жылдарында жүн өніміне сүраныс үлғайып, өлкеде шүға өндіретін түңғыш Қарғалы фабрикасы эскери тапсы- рыс орындап, шинельге арнап шүға дайындай бастады, сол сияқты соғыс сүранымына ет өнімін дайындауда Петропавлда ет-консерві комбинаты ашылса, Оралда мал соятын арнайы орын ашылды. Өлкеге дайын өнім, киім-кешек пен аяқ киім әкелудің қысқаруына байланысты соғыс жылдарында осы қажетті бүйымдарды тігетін шеберлердің саны көбейді. Мәселен, 1916 жылы Верный қаласында 140 адам жүмыс істеген ipi шеберхана болды.

Өнеркэсіп орындарындағы жүмысшылардың, қалалардағы еңбекшілердің жағдайы күрт нашарлады. Кәсіпорындарда жас балалардың, жасөспірімдердің, эйелдер мен соғыс түтқындарының еңбегі кеңінен қолданылды. Жүмысшылар тэулігіне 10—12 сағат, ал кейде 16 сағаттан жүмыс істеді. Жүмысшылардың нақты жалақысы үнемі төмендей берді. Мәселен, Спасск зауытында 1914 жылы күндік жүмыс үшін — 1 сом 04 тиын, 1915 жылы — 94 тиын төленді. Мүндай жағдай өнеркәсіп орындарында барлығында дерлік болып жатты.

Селолар, қалалар мен ауылдар еңбекшілері жағдайының нашар- лауы 1914 жылдың өзінде-ақ Қарағанды, Екібастүз шахталарында, Орынбор, Ташкент жэне Транссібір теміржолдары жүмысшылары арасында бас көтерулер мен ереуілдерге алып келді. Тіпті, соғыс жылдарында Қазақстанда халық бой көтеруінің бірі "әйелдер бүлігі" дейтіндер болды, оларды өкімет орындары үкіметке қарсылық деп қарады.

Шаруалар көтерілістері Қазақстанның солтүстік аудандарын да қамтыды. Мәселен, 1916 жылы 21 наурызда Торғай облысы Ақтөбе уезінің Ақбүлақ селосында 30 адам болатын солдат әйелдерінің то- быры көпестер — Незвановтың, Пряткиннің дүкендерін қиратады. Халық бүқарасының мүндай бой көрсетулерінің толқыны Қазақстанның басқа да аймақтарында орын алды. 1916 жылдың орта шеніне қарай жүмысшылардың үкіметке ашынуы үдей түсті. Нәтижесінде бүл жағдайлар қазақтардың үлт-азаттық қозғалысына зор ықпал жасады.

жүктеу/скачать 9,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: