Үміт Битенова ауады да тұрады аңсарым тараз

Дүрлігіп тұр...

Адамзат абыржулы, алаңдаулы...

Көбейі Лаңкес салған қиғылық, кіл,

Шешуге тырысуда Ғалам дауды.
У-шу

Бұл

Кіршіксіз сақталса екен діни – наным),

АҚШ тұр ақ аузын Айға білеп,

Ирактың үйірсем деп бір иманын.

Қуана қарсы алып ем ғасырымды.

Құштар боп қырғи қабқ соғысуға

Қасниет көлеңкеме жасырынды.

Төрт бөлер шққа жеттім түн ұйқымды.

Шашылып ойым – оңға, снам санға,

Шығарды миды мұң -ит ұлитынды.

Жаулап ап жан – жағымды қауіп-қатер.

Барында жиһатқұмар даңғойлардың,

Ойналған ортада ойын-сауық – бекер.

Тағдырды Таяу Шығыс шиеленген...

Ашылар Азияның қалай бағы?..

Рухымды қалай жуам кұйеленген?!

Сезеді сорлы жүрек үрейді анық.

Күндеймін Бұлт астынан сығалаған,

Бұрқанған басылса тұлайланып.

Дүние...

Адамзт абыржулы, алаңдаулы...

Көбейіп Лаңкес салған қиғылық кіл,

Шешуге тырысуда Ғалам дауды...

Дүрлігіп тұр Ғалам-шрм.

Бұл қайғы-саған қайғы, маған қайғы.

Фәнидің мәнін ұқса адамша кім,

Тек соны жау алмайды, дау алмайды.

Бірлікке аудыра алсақ ел аңсарын –

Әлемді қара түнек жба алмайды.
Тұрғнда жауым дайын орға атуға

Жата алман кезегімді тыныш күтіп,

Жұмыр жер!

Сенде

Шақырам

Тыныс бітіп..!

*2003 жылдың 20-наурызынын-АҚШ әуе күштері трапынан Ирак мемлекетіне басталған шабуыл туралы суыт хабар тараған күнді БҰҰ Бас хатшысы Кофи Аннан мырза «қаралы бейсенбі» деп атады

Үшінші бөлім

Өз жұмысын таңғы алтыда әнұранмен бастаған,

Әншейінде таң қалдырмас ешкімді,

Радиодн диктор үні естілді:

Компартияның кезектен тыс Пленумы боп өтті

Колбин жолдас бекітілді хатшы болып бірінші

Қонаевтан демалысқа шыққандағы себепті... »

Тұз сепкендей щы тиді жазылмаған жараға.

Асқаралы астананы дүр сілкінтіп дүйім ел,

Күңіреніп кетті қала, тау да, тас та, дала да.

Болды өзгеріс. Уақыт өтпей жатып –ақ

Абыр-сабыр шуға лезде кетті ұласып атырап.

Наразылық сөзін айтып шықты жастар алаңға

Өр кеудемен кең адымдап, қадамдарын батыл ап.
Иілмеген емендей ел майыспайды, сынады.

Қапылыста құлады да сенген арман-шынары

Мазаққа да, запқа да мойымаған қазақтың

Шегіне жетіп шырт үзілді шыдамы.

Қызғанышпен көз тіккенде көсілген ен далаға,

Көнетерілі, кеңқолтықты, ер мінезді қазақ-ай,

Пысқырмап еді ата-қоныс жайлы жапқан жалаға.

Кеткенде де, құдайдан тапсын деп ішінен тек тынып,

Қайран қазақ, қонақжайлық әдеппен сай салтына

Сабырлықпен танытқан-лы тектілік...

Бұл жолы да өзгеріссіз қалар ма еді тіршілік,

Ұлы елдің ұлылығына келтірместен еш күмән

Сан мың сауал қалар ма еді көкіректе тұншығып.

Нәрестедей тыншыр м елі тағы бір рет алдаса,

Жураса да жауқазындай қар астынан қылтиған

Жастар шеру тартып шыққан сол оқиға болмаса.

Желтоқсанның аязынан кем соқпайтын ызғары,

Сол оқиға болған күні сан мың жүрек сыздды,

Сол оқиға ару қылды қызды отырған сыздағы...

Ісің түсіп бас иердей қор қылдырма жаманға!

Дәл осылай ...ер нмысы ауыр сынға түсіпті

Елді, Абылай,

Жауды Қалден билеп тұрған заманда.

Бұйым көрмей қырып салып жер қайысқан колды да,

Әскербасы жорықтағы жеңісіне той қыла,

Абылайды жүз сарбазбен қолға тірі түсіріп,

Дедектетіп лып келіпті хонтайшының алдына.
Мейманасы асып-тасқан хонтайшы мәз балаша,

Хан Абылай кө тоқтатып жан-жағына қараса,

Сұм хонтайшы сынамақ боп жинатқан-ау әдейі,

Жамбас басып отырарлық жоқ екен бір алаша.

Хан аты бар, бұл отырмақ қалай қара жерге анық?!

Не істеу керек қалмас үшін табысына дұшпанның?

Абылай хан тісін қайрап қалды бір сәт дағдарып...

Ембет батыр шалт қимылдап, тауып бір жол көшелі,

Үстіндегі жібек зерлі өз шапанын шешті де

Абылайдай әз ханының стына әкеп төседі.

Жау алдында жер қылғнша жаның құрбан болсайшы!»-

Деп ханының жат жердегі абройын асырған,

Тапқыр тұтқын батыр ісін көзбен көрді хонтайшы.

Дәлелденді Абылайдың хан екені ен текті.

Аман-есен қайтарыпты Абылайды хонтайшы,

Ханның қанын мойнына жүктегісі келмепті...

Бізде ылғи екі ұғымның айырымнан тұрамыз,

Өшсек-адал қасиеттен қиын емес құлдырау,

Өссек-асыл армндардың ең шыңына шығамыз.

Кәрге ұшырап ол да кетті...

Сен де кеттің.

Мен кеттім.

Желтоқсанның дауылына қарсы тұрып қасқая

Қазақ біткен қайталады ісін батыр Ембеттің.

Желтоқсанның мұз сүңгісі қанша жайды ақтарды.

Мұқалмады ел жігері

Соның бәрі-бәрінде

Дінмұхамед Қонаевқа деген құрмет жатқан-ды.
Қсқалдағы кері қайтар алдан күтіп ақ таңды,

Қзақ біткен сүйіп айтты жаңа шыққан жатқа әнді.

Қазақ біткен сүйіп айтқан жаңа шыққан сол нде

Қонаевқа деген елдің махаббаты жатқан-ды.

Ұлт намысы, ер намысын қиын қиын шақта көрінбек.

Халқын сүйген, елі үшін туған ерді қашн да

Туған ел де қадірлемек, қастерлемек «Ерім» деп.

Өзің ең сенген тірегім,

Сезімтал жанның бірі едім,

Солғындау тартып іреңім,

Айтшы, мен неге жүдедім?!
Көрмеген сағым морт сынып

Тарықтырса да тапщшылық,

Қысса да қанша жоқшылық

Сеніммен алға қараушы ем

Жетелеп ылғи жақсы үміт.
Жақсылық тербеп сол шақта,

Жүгіртіп ойды он саққа,

Арманның шыңын алсақ та,

Ұмытылмай биік билікке,

Қызықпап едім мансапқа.
Сезімнен терең күй аңғар,

Ілуде біреу қиялдар

Отбасым-алтын ұям бар,

Енді не маған жетпейді,

Не керек маған, сұраңдар.
Нәп-нәзік менің жүрегім

Сезімтал жанның бірі едім,

Тып-тыныш қана жүр едім

Солғындау тартып іреңім

Сұраңдар, неге жүдедім...
Сұраңдар сырды ақтарып,

Көңілде жатқан тапталып,

Барады мені от қарып,

Шыдамның шегін үзуге

Өзім де тұрмын шақ қалып.
Ей, адал жандар, адамдар!

Бәріңнің қызың, балаң бар,

Құлақ сап маған қараңдар.

Жанымды жеген жегідей

Жаңадан түскен жарам бар.
Жаңадан түскен деппін-ау,

Оған да өтті көп кү-ау.

Өтсе де оған көп күн ау

Шипасы шыңдап табылмай

Жазылар емес дерт мынау.
Тек мені дұрыс ұғыңдар,

Біріңнің кәусар қызың бар,

Біріңнің қайсар ұлың бар,

Бақытын ойлап солардың

Ақылмен кеңес құрыңдар.
Құлақ сал сөзге аз ғана,

Бір сондай әсем бозбала,

Бір сондай әсел қыз бала

Үйленді. Ел-жұрт қарады

Қызыға әрі қызғана.
Екі жас үй боп бас құрды,

Жаңа бір отау аштырда.

Екі от жағып екі жақ,

Ортада екі жас тұрды.

«Кедейсің»деді бір бір құда,

«Не дейсің?» деді бір құда,

Құдағи ыршып тұрды да

Жетектей қызын жөнелді

Өксіген даусын жым қыла.
Әкетті қызды, бәрін ап,

Бозбала қалды аңырап,

Жас отау қалды қаңырап,

Буыны бекіп үлгермей,

Буыны бекіп үлгермей

Құлады жап-жас шаңырақ.

Анасын аттап кете алмай,

Жағалау жардан өте алмай,

Сүйіскен екі ғашық жүр

Біріне-бірі жете алмай.

Не істейсің, олар не істесін,

Қайғының күйін кешкесін,

Үміттің оты өшкесін,

Өнеге болар үлкендер

Құйрығын аттың кескесін,

Не істесін, олар не істесін.
Беу, үлкендер-ай, үлкендер!

Жақсы да қылар бір сендер,

Жаман да қылар бір сендер,

Жүрекке әмір жүрмесін

Білсеңдер етті, білсеңдер,

Білсеңдер етті, үлкендер!

Өткеннің бәрі елес пе?

Сақтайды әлі ел есте,

Сол екі жасың бүгінгі

Қозы мен Баян емес пе!
Керуге лайық қай төсің,

Алшысың, қайсың тәйкесің,-

Айыру қиын сәйкесін.

Екеуі Қозы, Баяндай,

Өлеміз десе қайтесің?..
Бәріңе болсын бұл бір сын.

Кешегі сәби бүлдіршін

Сезімін қалай білдірсін,

Әлгі қыз, бәлкім, бүгінгі

Қыз Жібек шығар, кім білсін.
Жаншыса – дғы дөй күшің,

Басса да зілдей кей мысың,

Жанымды жегі жейді шын.

Екеуін Төлеш, Жібектей,

Арманда кетсін деймісің.
Көрікті ой ғой керегі.

Алдында екен көрері,

Көрері неткен көп еді,

Сол екі жасың емес пе

Бүгіннің Еңлік-Кебегі.
Жұртым-ау, мұның не еткенің?

Осы ма көптен күткенің,

Өзекке қатты тепкенің.

Екеуі Еңлік-Кебектей

Каңғысын тауда деп пе едің.
Не шара демеске,

Кеңескін, мейлі кеңеспе,

Екеуін тіктің егеске,

Обалы кімге, артында,

Шырылдап қлса нәресте.
Құда боп жермен қалаған

Табылар келін балаға,

Қызың да қалмас далада,

Ұмыту үшін көнер-ау,

Бақытты бірақ бола ма...
Шерменде болған құрысын да,

Ойыңды тартар тылсымға,

Шыдамдай ауыр бұл сынға

Қаракөз-қайран сұлудай

Жынданып қызың тынсын ба...
Не керек шыбын жаныңа?

Риза бол қолда барына.

Соры ма әлде, бағы ма,

Жастардың бұзба арасын

От баспа, жұртым, тағы да!
Көтеріп тұрмыс салмағын,

Жиған да терген бар малың,

Кім үшін, айтшы, арнадың,

Перзенттің көрмей қызығын

Бармағың тістеп қалмағын!
Мендегі осы өтініш,

Өмірде мәнсіз не тыныш,

Бірлік қой мықты бекініс!

Аз емес, халқым онсыз да

Өткеннен қалған өкініш....


Қыз бен балалар

(Баллада)

Қала іші. Гүлге оранған көше бойы, айнала.

Студент қыз кітабы бар, келе жатты ойлана.

-Қалқам, маған жол көрсетіп, жөн сілтеші, бас қатты,

Бір дүкенді таба алмай,-деп бір әйел тоқтатты.
Бұл бойжеткен ауылда өскен, тәрбиелі қыз еді,

Өтініш қып қартаң әйел тұрған соң бой түзеді:

-Осы жерден оң бұрылып тура жүріп барсаңыз

Дәл табасыз,-деді оған бұрын таныс жанша қыз.

Бір сөз айтты қызға қарап, әсер етер жүрекке.

-Қалқам, саған рахметімді айтармын-ау, айтармын,

Бірақ сенің көздеріңнен әлдебір мұң байқадым.

Сонда да бір сыр қалыпты жанарында ұялап.

Қарғам, маған сенем десең десең, айтам саған жекелеп,

Әйел қызды тасалау бір жерге әкелді жетелеп,-

Әртіс болып ойнау қиын сендей әйел затына

Шыныңды айтшы, бұл өмірде неден жолын болмады?-

Бойжеткеннің қам көңілін асау сұрақ толғады...

Әлде сынап көрсем бе екен шешер екен бұл қалай?»

Қыз сезімі буырқанып, жан жүрегі бұлқынды,

«Жолаушы» әйел тағат таппай бір отырып, бір тұрды.

Жол сұрайтын ретімде жоқ, шартарапты кезгенмін.

Оңан-дағы қолыма сал аз пұлынды, мен саған

Оралатындай етейін арманыңды аңсаған.

Жігіт бәрін ұмытады, сен боласың керегі.-

Әйел күліп, жымыңдады алдамақ боп көзімен,

Қыз шошыды жиренішті оның мына көзінен.

Мың есе артық күрескенім халқадарымқалғанша!

Әттеген-ай, сізді өзімдей көріп көмек етіп ем,

Уақытымның бос сөзбенен өткеніне өкінем.

Табыс көзі деп ұғатын, шіркін, неткен пенделік.-

Жанарынан ызғар шашып, қатулана деді қыз:

Жолың әне, өтінемін, тура жүре беріңіз!..

Гүлге оранған, келе жатты баяғы қыз ойлана

Қолында дәу сөмкесі бар бір қарт әйел жол сұрап,

Қыздан жауап күтіп еді, өті шықты томсырап.

Әлде сол бір «көріпкелді» алды ма екен есіне?!

Өте шықты, жылы қабақ танытпады неліктен?

Бұл жолғы шын жолаушыны санады ма еріккен?

Әр тағдырлар әр алуан ақталып жатады.

«Бір құмалақ ірітеді қарын майды» деген бар,

Жұртқа деген сеніміңнен айырылмаңдар, Адамдар!

1983 ж.
Сабақ

«Ежелгі Шығыста әр жас талап өзіне дейінгі ақындардың он мың жол өлеңін жатқа білуге міндетті болған. Осында үлкен тәрбиелік мән жатыр»

М.Шаханов
I

Мектеп үйі.

Соғылды ішке қоңырау.

Мұғалима келіп кірді класқа.

Бір қасиет бар бөлмеде,

О, мынау,

Шабыт берер кең жазылар құлашқа!
Шежіресін шертіп кеше, бүгіннің

Таныстырып есімдермен жаңа , тың,

Шәкірттерге құяр нәрін білімнің –

Әдебиет бөлмесі бұл болатын.

Кім туралы айтылмады дәл мұнда

Санаң болса зейін қойып отыр, ұқ,

Айдай әлем ақтарылар алдында.

Қиялменен күй кешесің ғажап тым.

Сырласады өз рухымен шақырып

Бәйтерегі,

Алыптарды қазақтың.
«Ер Төстік» пен «Керқұла атты Кендебай»,

Қамбар батыр,

Қобыланды,

Алпамыс-

Халқымызды тарихынан қалған із.

Жырмен жеткен Махамбеттің жебесі,

Еуропаға ел Шоқанмен танылды,

Ыбырайдың ұлы болмас неге ісі?!.

Не керек,

Сарп етіліп талай уақыт,

Талай күн,

Әсем ойдан әсер алып керемет

Жатқа оқылған жыры ұлы Абайдың!

Өлеңдері,

Толғай,

Айтыс,

Бір ғасырға шолу жасап мұғалім,

Жамбыл жайлы сабақ сұрай бастады.
Байқап көрсе,

Оқушылар сұлық тым.

Осы күйден ойлы ұстаз нені ұқты?-

Үйге берген тапсырмаға сыныптың

Бірде-бірі дайындалмай келіпті.
Ұстаз бояу күрсінді де, тіл қатты...

Кең бөлмені баурап алды үнсіздік.

Балалардың жүректерін сыздатты

Ұстаз айтқан

Жамбыл жайлы

Бір шындық.

Бұл оқиғға болған екен көктемде,

Құстар жылы жаққа ұшып жеткенде,

Нулы өлке сұлу Испан жеріне

Бір топ ақын достық сапар шеккенде.
Терден орын алып жүрген өлеңі,

Мойындаған поэзия әлемі,

Алуан ұлтты делегация ішінде

Ақын Мұхтар Шаханов та бар еді.

Табиғаттың көрмейсіз бе, ғажабын,-

Басқаларға ұқсамаған Шаханов

Испандықтың аударыпты назарын.

Қандай ұлттың сіз өкілі едіңіз?-

Деп сұраған испандыққа,

Алайда,

Естімепті Қазақ елі дегенді.

Сонда да Мұхтар

Атын атап Жамбылдың,

Жатқа айтыпты

«Ленинградтық өренді».

Жайраңдап,

Испан қарты қалды таныс жайды аңдап:

-Білем,

Жүзге келген ақын ғой!

Жамбыл қазақ па еді?-

Деді қайран қап.

Болды солай таныстыққа төреші...

«Жамбылым!»-деп,

«Жан бабам!»-деп,

Мұхтардың сәл-ақ жетпей тұрды көкке төбесі.

I I I

Поэзия –

Сөз шыны.

Оның болмақ өз биігі,

Өз шыңы!

ақынның

Үлгі еткен ұлдан ұлға міңгілік,

Сол меженің

Сырлы өрінде тұрады

Жыр алыбы

Жамбыл аты

Жаңғырып.
Белін бүгіп, басынан сөз асырмай,

Жырлап өткен жаба тоқып, жасырмай,

Өткел бермес өжет,

Өткір тілімен

Тіліп түскен найзағайдай,

Жасындай;

Шығармасы шартарапты шарлаған,

Құланаяқ Құлмамбетпен қағысын,

Айтыста да алдына жан салмаған.

Бұлт төнгенде жақындап жау қарасы,

Жамбыл жыры қуат қосып қанына,

Халқы сақтап қалған қалған туған қаласын!

Сұлу сөздің сарайында сән құрған,

Әруағынан айналсаңшы алыптың,

Өшпейтұғын

Артына

Із қалдырған!

Өр кеуде,

Кебетіңе қызығамын мен кейде.

Әттең, бүгін..,-деді ұстаз мұңайып,-

Өзегімді бір өкініш өртеуде.
Жатқа оқып айтпай жырын шетінен,

Дайындықсыз келіп, түртті не түлен,

Жалқаулаққа жеп боп,

Рухын бабаның

Өкпелетіп алдық-ау деп өкінем...»
* * *
Қатты ұялтты ұстаз бәрін,

Масқара-ай,

...Содан бері сол балалар

Жамбылдың

Жыр кітабын

Жүр қолынан тастамай.

1993ж.
Жауынгер туралы баллада

1989 жылы «Ауғанстан әндері» облыстық фестивалінде орындалған бұл жыр 1 жүлдені иеленді
Ауылдастың әскердегі оралыпты баласы...

Тез жеткізді бұл хабарды үйді-үйге хабаршы.

Амандасып кіріп-шығып ауыл-аймақ, көршілер

Көзайым боп бар ағайын, қуанды бар жанашыр.

Алпыстағы сәлем берер»-қанға сіңген қасиет.

Үйге кірді бір қария бүкіл ауыл сыйлайтын,

«Кәне, қайда солдат бала, көрсетіңдер, қайсы» деп.

Көңіліне жақпай қалсаң, онда сенің өз сорың.

«Ассалаумағалейкүм!»-деп, арсалаңдап күліп кеп,

Ұшып тұрып солдат жігіт ұсынды оған сол қолын.

Ұнамады бозбаланың әдепсіздеу қылығы.

«Тәйт, әрі»- депп ашуланып айқай салды ақсақал,

Қолын қағып жіберді де, түсі кетті бұзылып.

Сарбаз жігіт бір қызарып, бір сұрланып, түнерді.

Елге деген сағынышы су сепкендей басылды,

Қыңыр қарттың қатал сөзі құм қылғандай жігерді.

Айта алмады маңдайдағы тағдыр жазған үкімді.

Айта алмады оң қолының бар екенін, бірақ та,

Айта алмады алақанның орнындағы тұқылды.

Қартайғанын соғыс көріп жиырма жасқа кемінде.

Айта алмады жұдырыққа айырбастап мәңгілік,

Алақанды қалдырғанын Ауғанстан жерінде...

Тез жеткізді бұл хабарды үйді-үйге хабаршы.

Амандасып кіріп-шығып ауыл-аймақ, көршілер,

Көзайым боп бар ағайын, қуанды бар жанашыр.

• 
  Халің қалай?
  
• 
  Жаман емес.., жақсымын.
  
• 
  Жарың қалай?
  
• 
  Жасырар одан жоқ сырым.
  
• 
  Балаларың жүрген шығар шапқылап?
  
• 
  Жігіт болып қалды, шүкір!
  
• 
  Жақсы ырым!...
  

Саған ашып айтпаспын мен сірә да.

Ойнамайды тоқ бала мен аш бала,

Біреу мұңын біреу терең ұға ма...

Кездерімде сүрініп не құлаған,

Жанға жылы сөздерімен деп беріп

Буынымды бекітушы еді бір Адам.

Сұлу өмір сүруге әзер шыдаған

Жырым-жырым көңілімнің жыртығын

Жамап-жасқап беруші еді бір Адам.

Жоқ пен барға қанағат та қыла алам.

Рухқа айналып кете барды, қайтейін,

Жебеушім де, демеушім де бер – Анам!..

Көлді сарқып, шөл қылсам да жоқ енді Ол.

Өзін жоқтап жылап жатып жазылған

Енді, Есіл, естімейді өлеңді – Ол...

Құтылғың кеп қу дерттің қапасынан

Артыңа ұайрылмадың.

...Ұқты ұлдарым нағашы апасынан

Мәңгіге айырылғанын.
Сен бардағы енді жоқ, арман-күнім,

Қосылда уайымға – мұң.

Бес-ақ күндік фәнидің жалғандығын

Бүгін-ақ мойындадым.

Тұтқиыл, тосын өлім.

(Төркініне телмірген хош, Қыз, енді)

Дүние-ай, осы ма едің...

27.01.2004ж.,сейсенбі
-2-

Кем-кетікпен келмеді ме егескің,

Жадымдағы жарық сәулем, неге өштің.

Менен биік, менен де зоры көп шығар,

Менен мұңдық бүгін енді жоқ ешкім.
Кедір-бұдыр белін қуып елестің,

Тағдырменен таразыда теңестім,

Жарығым жоқ, жаңылыссам жолымнан,

Кешір, анам,

Енді

Мен-мен емеспін.

Замана тұр дауысын қосып бөрі – үнге.

Жарық сәулем, неге сөндің тым ерте,

Қараңғыға көзі үйренсін дедің бе.

Жаратқанмен керіспен...

Басу айтып барады жұрт көріскен.

Ғапыл қалдым.

Бақилыққа аттанған,

Бақыл болғын ақ қанатты періштем!..

Мәужітіне бар діліммен иландым;

Қидым сені қара жердің қойнына,

Қарғыс атсын жүзімді жас жуған күн...

29.01.2004ж.,бейсенбі

-3-