Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| тарту
(«жұмсалу, шауып түсу»: Балдағы алтын құрыш болат, Ашылып шапсам дем тартар , Сусыным қанға қанар деп – Қазтуған), қан жосадан ағу («қатты жарақаттану»: Оқ қылқандай шаншылса, Қан жосадай егілсе – Доспамбет), атқан оғын оздыру («дұшпанын өлтіру, жеңу»), жағасына қол тию («жаудың, дұшпанның тиісуі»), ту байлау («жауға шабу, жорыққа шығу») сияқты ұрыс-соғысқа қатысты айтылатын фразеологизмдер кездеседі. Бұлардың ішінде ақын-жыраулардың жыр-толғауларында ұшырасатын өте әсерлі бейнелі тіркестер де бұрынғы қазақ поэзиясының маржан моншақтарындай. Мысалы, Шалкиіздің (XVI ғ .): тұлпары шарқ ұрып тұру («жаумен шайқасуға, ұрысқа дайын тұру»: Атайы ердің тұсында Тұлпары тұрар шарқ ұрып), иесін жаяу салу («батырдың астындағы атының ұрыста оққа ұшып не найзаға түйреліп, иесінің жаяу қалуы, яғни жеңілуі, өйткені аты ұшқан адам ұрыс-шайқаста жауынгер емес, жаяу адам ат үстіндегі қарсыласымен не шайқаса алмайда, не қуа алмайды, не қаша алмайды»: Жағы түкті жылқы айуан Иесін қайда жаяу салмаған), Доспамбетте: күн түбіне жорту («алыс жауға аттану»: Кірмембес ауыр қолға бас болып, Күңіреніп күн түбіне жортқанмын), жазыда жорту («жорықтарда болу», 109 Жиембетте: атқа жайдақ міну («ұрыс даласында жеңіліп, қашу»: Қалмақтың бөрі ханы келгенде, Соқыр, бурыл байталға Сонда бір жайдақ мінгенсің) сияқты фразеологизмдер – халық тілінің алтын қорына енген өте бейнелі құралдар. Бұлардың бірен-сараны ғана жеке суреткердің туындысы болуы мүмкін. Жаугершілік тақырыптарға қатысты фразеологизмдердің небір әсем авторлық үлгілерін (мүмкін, олар жалпыхалықтық та болар) Махамбет тілінен табамыз. Мысалы, қу толағай ба - стану («жаугершілікте, жорықта басына күн туу»), адырна - сын ала өгіздей мөңірету («қолына қару алу»), көзінен тізіп жіберу («қамауға алу»), ту түбінен ту алу («ұрыста жеңіске жету»), шандоздап қарағай шабу («қарулану»), ағыны қатты Жайықты тіземен бұзып өту («берілмей, қарсылық көрсету») сияқты ұрыс-соғысқа, күреске қатысты ондаған өте бейнелі тіркестер Махамбет қаламынан туған (аузынан шыққан) тәрізді. Ал қазақ қауымының жер-суын шет жаудан сақтау, ел тұтас- тығы үшін күрес, отаршылдыққа қарсы күрес сияқты ұрыс- шайқас әрекеттері басылған, басына тәуелділік қамыты мық- тап киілген соңғы XIX-XX ғасырлардағы қазақ сөз зергер- лерінің тілінде енді шығармашылық тақырыбы өзгергендік- тен, «әскери» фразеологияның қолданысы да азая түсіп, оның орнына адам, қоғам, табиғат тақырыптарына қатысты бейнелі тіркестер жиі кездесе бастайды. Мысалы, XVIII ғасырдың соңы, XIX ғасырдың алғашқы жартысында жасап өткен Шал ақындағы фразеологизмдер біреудің хақын жеу, малын жеу («біреудің еңбегін тегін пайдалану»), қосы құлау («өлу» әкесі Құлеке өлгенде айтқаны), Құдай ату («оңбаған адам болу»: Байды Құдай атқаны – Дәулетіне мас болар), ұжмақ көру («жақсылық көру, паналау»: Қой, сиырын қамасын молда өзі, Ұжмақ көрер бір жан жоқ бұл кісіден), дулап жүру («дүниенің қызық-шыжығын бастан өткізіп өмір сүру»), алдынан тарқау («біреудің ерлік ісін көру, соған бағыну»: Кешегі жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|