158
Сөзжүмбақ «Ж АЗ»
Көлденеңінен:
2. Летний месяц.
6
. Цвет.
7. Цвет.
8
. Летний месяц.
11. Летний месяц.
13. Бабочка.
14. Солнце.
15. Лето.
Тіпнен:
1. Цветок.
3. Жарко.
4. Выходной, отдых.
5. Рыба.
9. Птенец.
10. Река.
12. Трава.
159
С өзж ұм бақ «КӨКТЕМ»
Көлденеңін ен:
1. Тепло.
3. Весенний месяц.
5. Весенний месяц.
7. Цветок.
9. Весна.
13. Цвет весны.
15. Лето.
Тхгшен:
1. Дождь.
2. Весенний месяц.
4. Птица.
6
. Песня.
8
. Трава.
160
Сөзжүмбақ «КҮЗ»
Көлденеңінен:
3. Осенний месяц.
4. Осенний месяц.
6
. Лист.
8
. Овощи.
11. Урок.
Тігінен:
1. Осенний месяц.
2. Школа.
5. Цвет осени.
7. Много.
8
. Осень.
9. Класс.
10. Доска.
12. Мел.
11-136
С өзж үм бақ « ҚЫС »
Көлденеңінен:
1. Каток.
3. Лед.
5. Зимний месяц.
7. Зима.
9. Зимний месяц.
13. Сани.
15. Цвет зимы.
Тігхнен:
1. Снег.
2. Лыжи.
4. Мороз.
5. Узор.
7. Шуба.
9. Зимний месяц.
10. Снеговик
13. Холод, холодно.
162
10.2. Г р а м м ати к а н ы тіл д ің б а с қ а сал а л ар ы м е н
б ай л а н ы с ты р а оқы ту
Қазаң тілін оңыту лексика, фонетика, морфология,
синтаксис салаларының байланысына негізделуі қажет.
Тіл салаларының байланысын тілді оңыту кезінде үтым-
ды пайдалану тілді окы тудағы негізгі м ақсатқа жету
үшін аса ңажет. Негізгі мақсат - оңушының адамдар-
мен қарым-қатынаста болуы, ңазаңш а өз ойын басңаға
жеткізе отырып, оның айтңандарына түсіне біліп жауап
қай тар у . Г р ам м ати кал ы к м атери алдарды ң барлы ғы
оңушы тілін дамытуға арналған. Өйткені грамматика-
ның көрсеткішін оқыту үш ін оның созге жалғауын айту
керек. Ал ол сөздің мағынасымен, дыбыстык күрамы-
мен байланысты.
Қазақ тілін баска үлт мектептерінде оқытқанда пона-
ралық байланыстың мөні зор. Оның ішінде тіл мен әде-
биетті оқытудың байланысы ерекше орын алады. Мәтінді
оқытудың грамматикамен байланысты түрі — түсіндір-
мелі оқу. Түсіндірмелі оқуда оқушыға мөтін белгілі грам
матикалык
корсеткіштерді түсіндіру, табу мақсаттары да
ңойылады. Бүл оқушының тілдің грамматикалык корсет-
кіштерін тануга, олардың тілдегі қолданысын байқауға
жаттықтырады. Тілдік материал дың байланысын оқушы
қолданыста меңгеруі керек.
10.3. М орф ологияны оқы ту. Қ а за ң тіл ін ің
гр а м м а т и к а л ы к к а т е го р и я л а р ы н оқы ту
Т іл д ің гр а м м а т и к а л ы к к а те го р и я л а р ы н ы ң қы з-
метінсіз қазақ тілінде сойлеуге, сойлегенді түсінуге үйре-
ту мүмкін емес. Басқа үлт оңушыларына қиын тақырып-
тардьщ бірі - төуелдік ж алгауды қосу, ойткені орыс
тілінде төуелдік ж алғау деген үғым ж оқ. Мүғалім то-
уелдік жалгауының жасалу жолын корсетеді. Тоуелдік
жалғаулары бірінші, екінші жоне үшінші ж ақта болініп
жекеше, копше түлгада айтылады. Мүғалім оқушыларға
163
ж алғау туралы мөліметті бірнеше кезеңге бөліп түсінді-
реді: егер түбірдің соңғы ды бы сы дауы сты ды бы сқа
аяңталса, бірінші ж ақта ж уан түбірлі сөзге де, ж іңіш ке
түбірлі сөзге де -м, екінш і ж ақта ж ай түріыде -ң, екінш і
ж ақты ң сыпайы түрінде ж іңіш ке түбірлі сөзге -ңіз, ж уан
түбірлі сөзге -ңыз, үшінші ж ақта ж іңіш ке түбірлі сөзге -сі
ж алғаулары қосылатындығын м аш ы қты ң түрде түсін-
діріп, оқулыңтағы жаттығулар жөне тапсырмалармен бе-
кіту ңажет.
М ақсат: орыс тілді оқуш ы лар төуелдік ж алғауларды
өзара сөйлесуде ңолдана білу к ер ек. М ы салы : м енің
атым - Антон, жасым он екіде. Ал апамны ң аты - Люд
мила Петровна, қары ндасы мны ң аты - А лима. Келесі
кезеңде егер түбірдің соңғы дыбысы дауыссыз дыбысқа
ая қ тал са , бірінш і ж аң та ж уан түбірлі сөзге -ым, жі*
ң іш ке түбірлі сөзге -ім , ек ін ш і ж а қ т ы ң ж ай түрінде
ж уан түбірлі сөзге -ың, ж іңіш ке түбірлі сөзге -ің, екінш і
ж а қ т ы ң сы п ай ы түрін де ж у ан тү б ір л і сөзге -ы ң ы з,
ж ің іш ке түбірлі сөзге -іңіз, үш інш і ж ақта ж уан түбірлі
сөзге -ы, ж іңіш ке түбірлі сөзге -і, ж алғаулары ж алғана-
тындығы мысалдардың көмегімен түсіндірі ле д і. Осы ке-
зеңде мүғалім өр түрлі тірек-сызба жөне кестелерді қол-
данады. Мүғалім сүраң-жауап арқы лы оқуш ылардың
ауы зш а сөйлеу тілін дамы туда төуелдік ж алғауы бар
сөздерді қолдануға бейімдейді ( Сенің аты ң кім? Отба-
сында неше адам бар? А паңны ң аты кім? Кітабыңның
бірінш і бетін аш тың ба?). Содан кейін мүғалім оқушы-
ларды дыбыстар арасындағы өзгерісті сөйлеу тілінде кол-
дана білуге ж аттыңтырады. Түбір сөздің соңғы дыбысы
қатаң к, қ , п дыбыстарына аяқталы п, оған қоеылатын
қосымш аның басқы дыбысы дауысты болса, түбірдің со-
ңындағы ңатаң дыбыс үяңдап г, ғ, б дыбыстарына айнала-
ды. Мысал: доп - добы, ж үрек - ж үрегі, ораң - орағы,
көйлек — көйлегі.
Шпт
Қатаң дыбыстың үяңдау жолын өрбір сөз, сөйлем тал-
даған сайын қайталап еске салып отырғанда ғана басқа
үлт оңуш ылары бүл қосымш аларды үнемі дүрыс қолда-
нуына дүрыс өсер етеді. Ол үш ін м үғалім өр сабақта
сөздің түбірін, ңосымшасын табуды оқушыдан талап етуі
164
қажетч Өйткені сөздің түбірін айыра алмаитын оқушы
ңосымшасын да, яғни ңазақ тілі негізгі заңы ны ң бірі
үндестік заңын игере алмайды. Мүғалім төуелдік жал-
ғауының ерекш елігін, оның мөнін, сөйлемдегі атқара-
тын қы зметін оңуш ылардың өздеріне мысал келтіртіп
түсіндіреді және аударма кезінде төуелдік ж алғауы бар
қ а за қ тіл ін ің сөзі екі орыс тілді сөзбен аудары лады .
Мысалы: дөптерім - моя тетрадь, дөптерің - твоя тетрадь,
дөптері — его тетрадь, дөптеріміз — наш а тетрадь. Тө-
уелдік ж алғаулы создің сойлем іш інде қолданы луы н
аж ы рату үш ін оқулы ңта әр түрлі маңсатта жаттығулар,
мәтін д ер тапсырмалар орын дал ады. Оқушы лар төу е лдік
ж алғауды ң аны ңтамасы н ж аттап алмай, мағы насы на
түсініп, сөздің түлғалары н аж ы рата білсе м үғалімнің
мақсаты орындалды деп саналады.
Орыс мектебіндегі оңушыларға кімдікі? деген сүраңңа
жауап беретін создерге -нікі, -дікі, -тікі жүрнақтары жал-
ғанып барып төуелдік мағынаны білдіретін аныңтама
түсіндіріледі. Мүғалім бастауыш сыньшта өткен ңатаң,
үяң, үнді дауыссыз дыбыстарды қайталатып, фонетика*
лың жаттығулар арқылы дыбыс үндестігі туралы оқушы-
лардың естеріне түсіреді. Осы кезде әр түрлі корнекілік:
"фонетикалық комертон" дыбыс философиясы қолданы-
лады. Содан кейін, егер түбір создің соңғы дыбысы үнді
дыбыстарға аяқталса, түбірден соң -дікі жүрнағы жалға-
нады. Мысалы: көйлек Анардікі.
Егер түбір создің соңғы дыбысы дауысты дыбысңа аяк
талса, түбірден соң -нікі жүрнағы ж алғанады. Мысалы:
орамал А ли м ан ікі.
Бүл жерде мүғалім -нікі, -дікі, -тікі жүрнаңтарының
жуан буынды варианты жок екендігін оқушылардың на-
зарына салады және аударма кезінде орыс тілінде чей?
чья? чье? чьи? деген сүрақтарға жауап береді: платье Ана
ры , п латок А лим ы . Төуелдік ж алғауларды сөйлемде
дүрыс қолдануға дагдыландыру үшін мүғалім сабақта өр
түрлі жаттыгуларды қолдануы қаж ет. Ж аттығулар ди
дактиканы ң жеңілден ауырға деген принципі бойынша
ж үргізілуі тиіс. Төуелдік түлғадагы сөздерді келесі үлгі
бойынша дағдыландыруға болады:
166
~ мәтіндегі сөздерден тәуелдік жалғауы бар сөздерді табу;
-
оқулы қтағы ж атты ғулар, үлестірм елік қағаздар,
кестелер пайдалану;
~ тәуелдік ж алғауы ны ң орнына көп нүкте қою неме
се тәуелдік ж алғауы ны ң түрлі нүсңалары беріліп тиісті-
сін таңдап іске қосу;
~ тҮРлі сөздерге керекті төуелді ж алғауы н оңушылар-
дың өздеріне қосңызу;
~ тәуелдік ж алғауы бар сөйлем ңүрастырту, т.б.
Ж аттығулар ж еке сөз ретінде емес, сөз тіркесі, сөйлем
ретінде болуы тиіс.
Көптік ж алғау үғымын түсіндіру жолдары
Қазаң тілінде зат есім көпше түрде де, жекеш е түрде
де қолданылады. Зат есімнің көптік мағынасы жекеш е
түрдегі сөзге көптік ж алғауы ж алғануы арқы лы жаса-
лад ы . Қазаң тілі ж алғамалы тіл болғандықтан, бір сөзге
бірнеше ж алғау ж алғанады . Көптік ж алғауы ны ң алты
дыбыстық нүсқасы бар, ол үндестік заңына байланыс
ты. Орыс тілінде буын үндесуі ж оқ. Сондықтан белгілі
сөзге көптік ж алғауды ң қайсысын ж алғау керек екенін
аж ырату орыс мектебі оқу ш ылары үшін үлкен қиы нды қ
келтіреді. Б ірінш і сабаңтан бастап оқуш ылар түрыңдар,
отырыңдар, свлеметсіздер ме деген сөздерді естіп, ма-
ғынасын сезу арңы лы түсінеді. Содан кейінгі сабаңтар*
да кімдер? нелер? деген сүрақтармен танысып, оның ба-
ламасы орыс тілінде ж оқ екенін түсінеді. Көптік жалға-
уын сөзге дүрыс ж алғауда кесте ңолдану тиімді нөтиже
береді. Ол кесте ж алғы з көптік ж алғауына арналған са-
б ақта емес, содан к ей ін де қолдан ы лу к ер ек. Қ азаң
тілінде зат есім көпше түрде де, жекеш е түрде де қолда-
нылады. Зат есімнің көптік мағынасы ж екеш е түрдегі
түбір сөзге көптік ж алғауы ж алғану арқылы жасалады.
Сан есім тіркескен зат есімге көптік ж алғауы қолдан-
байды. Орыс тіл ін д е ондай ж ағдай да зат есім көпш е
түрде қолданыла береді. Мысалы: екі банк - два банка,
ҮШ оқуш ы —
три ученика. Оқушы ана тіліндегі заңды-
166
лықты қазақш а сөйлеуде де қолдануы мумкін, сондың-
тан мүндай қатенің болмауы үш ін оны оқушыға үнемі
айтып отыруы қ аж ет.
Ж оғарыда айтылғандай, көптік жалғауын үйреткен-
д е
әр түрлі кесте ңолдану жаңсы нөтиже береді, соны-
•
Ш
мөн ңз.тэ.р өр түрлі машықтың жүмыстар өткізіп отыруын
мүғалім епщашан үмытпау керек. Ол суретпен жүмыс,
мәтін, мақал-мәтелдерді пайдалану, қорш аған ортада
пайдаланатын сөздерді жекеше жөне көпше түрінде айт-
қы зу. М ысалы, осы тақы ры п қа байланысты ж атты ғу
жүмысының түрлері:
Құстар
вгзЗ
I
Ш
Берілген жалғауларға керекті сөздерді тауып жаз
сынып
жұмыс
кілт
тас
орындық
үйрек
ұштауыш
мүк
сызғыш
жапырақ
есік
бүршік
167
Ж ік тік ж алғауы қазаң тілінде қиы н ңосымшаларға
ңолданылуы
бөрімен бірден таныстыруға болм айды : оңу ш ыга ж еңіл
ж алаң сөйлемдерден бастап тілді үйрету кең тараған.
Қ азаң тілінде ж ік тік ж алғауы кім? қандай? нешінші?
деген сүраңтарға ж ауап беретін сөздерге ңосылады деп
мысалдар келтіруге болады:
Ж екеш е
Көпше
Мен ж үйрікпін
Б із ж үйрікпіз
Сен ж үйріксің
Сендер ж үйріксіңдер
Сіз ж үйріксіз
Сіздер ж үйріксіздер
Ол ж үй рік
Олар ж үйрік
Мен алты нш ы мы н
Б із алты нш ы мыз
Сен алты нш ы сы ң
Сендер алты нш ы сы |Я|
Сіз алты нш ы сы з
Сіздер алтынш ысыздар
Ол алты нш ы
Олап алты нш ы
Зат есімнщ ж іктелуін түрліш е оқытуга болады: бірақ
жалғаудың өзін ж еке жаттатудың ңажеті ж о қ . Зат есімнің
ж іктелуін ж атты қты руда всім баяндауышты сөйлөмнің
түрі бірге озгертіледі. Осындай ж атты ғу ж үм ы стары
бірінш і сыныптан бастап ж үргізіледі: мен оңыдым, ол
келді, біз оңушымыз. Ж ік тік жалғауды ңолдану дағды-
қалыптастыруда сүраң-жауап
тақы рьгака
түрлі жүмыстар ж үргізу
Т ілдің гр ам м ати к ал ы қ к атего р и ял ар ы сойлем дегі
ш
*
Ш Л
:
—-
-
байланысын
Септік категориясы н оқы ту
Септік ж алғау ңазақ тіліндегі грамматикалы ң кате
гория ларды ң іш індегі ең бір м аңы зды лары на ж атады .
Қ азаң тілінің септік ж алғаулары орыс тіліндегі септік
ж алгаулары ндай оте күрделі деп айтуға болмайды. Орыс
Достарыңызбен бөлісу: |