Жарыс жағдайындағы спортшының Әрекеті мен мінез-қҦЛҚын басқарудың психологиясы қ.І. Адамбеков
Резюме В статье автор рассматривает воспитание в школе. Summary
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
Nshfk 3 34 2012
| Резюме
В статье автор рассматривает воспитание в школе. Summary In this article author describes the methods of upbringing in a school АДАМНЫҢ ӘРТҤРЛІ ЖАС КЕЗЕҢДЕРІНДЕГІ ҚОСАЛҚЫ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ ТЫНЫСЫ ЖӘНЕ ЖҦМЫСКЕРЛІК ҚАБЫЛЕТІ Р.Ж. Нарибай – б.ғ.к., доцент, ҚазҰПУ Адамның қосалқы функционалдық тынысының жасқа байланысты динамикасы жайындағы мәлі- меттер санаулы ғана ғылыми еңбектерде қарастырылып ӛткен. Мысалы, (1, 2) зерттеулерінде 6 жас- тан бастап 15 жас аралығындағы ұлдардың тыныс қызметінің онтогенездік дамуында бір жағынан айтарлықтай жеке ӛзіндік ерекшелігі, ал екіншіден оның соматометрлік кӛрсеткіштер дамуымен тығыз байланыстылығы байқалады. Дәл осындай деректі мәліметтер басқада мақалаларда келтірілген. Сонымен, тыныс жүйесінің жасқа байланысты функционалдық мүмкіндігі динамикасын зерттеу барысында, ең жоғарғы ӛкпе желдеткіші- нің (ЕЖОЖ) жоғарылау заңдылығының барлығы, жәнеде 11-ден 17 жасқа дейінгі аралықтағы (3) дене жұмыскерлік қабылеті деңгейі мен тыныс паттернасы кӛрсеткіштері арасында тығыз байланыстылық бар екені нақтыланған. Ӛкпе қызметінің, ең жоғарғы оттегін пайдалану және зерттенушілердің (267 адам) ӛмір сүру ұстанымдары арасындағы ӛзара байланыстылықты зерттеу нәтижесі, дене тәрбиесі сабағының ӛкпенің қызметтік мүмкіншілігі мен аэробті ӛндірістілігіне жақсы әсер тигізетіні кӛрсетіл- ген. Сонымен бірге ӛкпе қызметіне темекі шегудің теріс ықпалы барлығы да дәлелденген (4). Дене жаттығуларымен балалық шақтан бастап айналысу есейген жастағы адамдарда аэробті мүм- кіндіктері шамасына оң әсерлі фактор болатыны да айтылып ӛтілген. Сондықтан, отандық және шетелдік әдебиеттерде мектептегі дене тәрбие сабағын жүргізу мәселелері бағдарламасының оңтай- ластырылуы белсенді талқыланған. Ал, бұл бағдарламаның тиімділік критериі есебінде тыныс, қан айналу, жұмыскерлік қабылетінің қосалқы мүмкіндіктері пайдаланылады (4). Әйелдердің (13-40 жас аралығы) тыныс функциясының жас ерекшеліктерін зерттеу барысында, ең жоғарғы статикалық сипаттағы жүктемелік жұмыс атқару кезінде тыныс қызметінің бейімделу мүм- кіндігінің ең жоғарғы деңгейі 18-20 жасар бойжеткендерге тән екені байқалды (5, 6). Мұнда ескере ӛтетін жайт, ер балалар мен қыздардың, сонымен бірге ересек жастағы адамдардың жұмыскерлік қабылетін бағалауға ӛкпенің қызметтік және газдар алмасуындағы кӛрсеткіштерін толық пайдалануға болатындығы. 14-15 жастағы жеткіншектердің қосалқы тыныс функционалдығы шектеулі, сондықтан баптану жүктемелерін түсіру шамасы олардың тыныс жүйесінің жеке мүмкіншіліктерін ескере отыра жүзеге асырылуы қажет. Осындай кӛзқарасқа сүйене жазылған еңбекте (7), жеткіншек жастағы спортшылар үшін сыртқы тыныс қызметі функциясының қосалқы мүмкіндігінің зор маңыздылығы бар екені атап кӛрсетілген. Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Начальная школа и физическая культура», № 3 (34), 2012 г. 42 Ал, ересек адамдардың қосалқы функционалдық мүмкіншілігін бағалауға келер болсақ, кӛптеген зерттеушілердің деректері бойынша респираторлық аппарат мүмкіндігі 40 жастан кейін әжептеуір тӛмендейтіні байқалады (7). Мәселен, ең жоғарғы ӛкпе желдеткішін (ЕЖОЖ) 20-39 жастағы ер адам- дарда 100%-ға тең деп алсақ, ал 40-59 жаста ЕЖОЖ деңгейі, оларда 77,3%-ды құрайды екен. Зерттеу- лер нәтижесі, респираторлық аппараттың қосалқы мүмкіншілігінің тӛмендеуі, еркектер мен әйелдер- де 60, оданда жоғары жаста айтарлықтай тӛмендейтінін кӛрсетеді. Тіпті жүгірудің сауықтыру түрімен белсенді айналысатындардың ӛзінде де бәсеңдейтіні байқалған. Оларда ең жоғарғы ӛкпе желдеткіші (ЕЖОЖ) 30 жастағылармен салыстырғанда 35%-ға азаятыны кӛрсетілген. Ең жоғарғы ӛкпе желдеткі- шінің қартайған шақтағы азаюы олардың ӛкпесінің серпімділігінің нашарлауынан деген пікірде қалыптасқан. Қазірге дейін практика жүзінде 20-25 жас аралығында адамдардың дамуы кезіндегі аэробті ӛнді- рістің және жұмыскерлік қабылетінің қосалқы мүмкіндіктерінің эволюциясы оқып зерттелмеген. Сондықтан таңырқаудың жӛні емес, әлі күнге дейін ғарышкерлердің, әскери қызметкерлер мен спорт- шылардың жоғарыдағы кӛрсеткіштерін бағалау пайымы әзірше жоқтың қасы (9). Жалпы, дененің жұмыскерлігі, бұлшық еттің күштенуімен анықталып нәтижелі жұмыс атқарумен сипатталатын қабылеттілік. Адамның жұмыскерлік қабылеті функционалды мүмкіндіктермен, соны- мен бірге тиімділік кӛрсеткіштерімен, функционалды тұрақтылықпен, тығыз байланыста болғандық- тан, қосалқы дене жұмыскерлік қабылеті ағзаның физиологиялық қосалқы мүмкіндігіне тікелей бай- ланыстылық бар деп айтуға болады. Дене жұмыскерлік қабылетін бағалауда бір жағынан бұлшық еттік жүктемелерге жүректің соғу жиілігінің (ЖСЖ) ӛзгерісі, ал екінші жағынан – PWC 170 деңгейіне негізделген ең жоғарғы оттегін пайдалану мӛлшері алынатыныда бекер емес. Соңғы ғылыми еңбектер де, жұмыскерлік қабылеті ағзаның аэробті мүмкіншілігіне (8) толық бай- ланысты екенін растайды. Бұлшық ет қызметі кезіндегі адам ағзасының қосалқы мүмкіншілігінің маңызды кӛрсеткіші болып, қосалқы аэробті ӛндірісі және қосалқы жұмыскерлік қабылеттілік саналады (9). Қосалқы аэробті ӛндіріс пен қосалқы жұмыскерлік қабылетін ӛлшеу үшін шегіне жеткенше артты- рылып үздік-үздік қайталанған түрдегі велоэргометрмен жүргізілетін тест қолданылады. Алынған ең жоғарғы аэробті энергетика қуаттылығы, жұмыскерлік қабылет, ЖСЖ т.б. субмаксималды жүктеме- мен жұмыс атқару кезіндегі олардың деңгейін анықтауға қолданылады. Адамның дене жұмыскерлік қабылетінің қосалқы мүмкіндігін стандарттау мақсатында, оларды, ЖСЖ-нің шектелген режімдері және ең жоғарғы тамыр соғылу (9) кезіндегі дене жүктемесінің аэроб- ті қуаттылығын бес аймаққа топтастыру ұсынылады (9). 1) жүректің соғу жиіліктері 130, 150, 170, 180 рет/мин кезіндегі дене жұмыскерлік қабылетінің субмаксималді тӛрт аймағы. 2) ең жоғарғы ЖСЖ кезіндегі дене жұмыскерлік қабылетінің ең жоғарғы бір аймағы. Ең жоғарғы оттегін пайдалану деңгейі мен берілген тамыр соғу режімдеріндегі (130, 150, 170, 180 рет/мин) оттегін пайдалану арасындағы айырмашылық қосалқы аэробті ӛндіріс ӛлшемі болып есепте- леді. Осыған сай, ең жоғарғы жұмыскерлік қабылеттілік (ең жоғарғы оттегін пайдалану режіміне тура келетін) пен нақты кӛрсетілген тамыр соғулары кезіндегі жұмыкерлік қабылеті арасындағы айырма- шылық қосалқы жұмыскерлік ӛлшемі ретінде саналады. Ең жоғарғы ЖСЖ мен жұмысқа сай тамыр соғылысының айырмалары қосалқы ЖСЖ-н сипаттайды. Қосалқы мүмкіндік функциялар ӛлшемінің бірлігімен және пайызмен белгіленеді. Жұмыс атқару кезінде функциялар неғұрлым аз қолданылса, соғұрлым қосалқы мүмкіншілік шамасы жоғары болмақ. Мұнда айта кететін жағдай, жалпы дене жұмыскерлік қабылетін бағалау тәсілдері оның деңгейіне ешқандай әсерін тигізбейді. 1. Кузнецова Т.Д, Гурова О.Л., Самбурова И.П. и др. Особенности возрастного развития системы дыхания у детей 6-15 лет // Физиол. чел. – 1991. Т. 17. №5. – С. 142-150. 2. Кузнецова Т.Д., Разживина И.И. Индивидуальные особенности развития дыхательной функции у детей от 7 до 8 лет // Физиол чел. – 1994. Т.20. №3. – С. 68-73. 3. Prioux J., Ramonatxo M., Mercier J., Granier P., Mercier B., Prefaut C. Changes in maximal exercise ventilation and breathing pattern in boys during growth: A mixed cross – sectional longitudinal Srudy // Acta physiol. Scand. – 1997. V. 161. №4. – P. 447-458. 4. Nevill A.M., Holder R.L., McConell A.K. Lung functional in human bings: Its relationship to maximal oxygen uptake and lifestyle // J. Physiol. Proc. – 1998. – 506. – P. 115. Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Бастауыш мектеп және дене мәдениеті» сериясы, № 3 (34), 2012 ж. 43 5. Айзман Р.И., Рубанович В.Б. Возрастные изменения морфофункциональных показателей и физической работоспособности у школьников 10-14 лет в разным уровнем организованной двигательной активности. // Физиол. чел. – 1994. – Т. 20. – №3. – С. 136-143. 6. Бояджиев Н. Показатели внешнего дыхания и газообмена в покое и при нагрузке различной интенсивно- сти у мальчиков и девочек // Спорт и наука. – 1995. – 40, №3. – С. 39-46. 7. Ванюшин Ю.С. Типы адаптации кардиореспираторных функций спортсменов к физической нагрузке // Физиол. чел. – 1999, Т. 25, №3. – С. 91-94. 8 Корженевский А.Н Информативность энергетических показателей для оценки физической работоспо- собности и подготовленности спортсменов // Теория и практика физ. культуры. – 1994. – №9. – С. 25-30. 9 Зима А.Г., Иванов А.С., Сычугова В.А. О резервах аэробной производительности и работоспособности человека // Функциональные резервы и адаптация / Мат. Всес. научн. конф. – Киев, 1990. –С.327-330. Тҥйін В статье обсуждаются функциональные резервы дыхания и физической работоспособности в различные воз- растные периоды у человека. жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|