Сабақтың мақсаты. Клеткадағы органоидтармен танысу.
Қажетті материалдар, құрал-жабдықтар. Цитологиялық препараттар, жарық микроскопы, заттық және жабын шынылар, өткір препараттық инелер, пипеткалар, сорғыш қағаз,
Эндоплазмалық торды 1945 ж. Портер ашқан. Ол өте ұсақ, тек кана элекгронды қмироскоп арқылы көруге болатын, қос кабат мем-бранамен шектелген және тарамданып гиалоплазманы өне бойына торлап тесіп өтіп орналаскан микроарнашықгар мен'микроқуыстар жүйесі болып табылады. Оның 2 түрі белгілі: гранулалы немесе кедір-бұдырлы және агранулалы немесе тегіс эндоплазмалықтор. Гранулалы (кедір - бұдыр) эндо».лазмалық тордың мембранасына рибосомалар бекінген, ал тегіс эндоплазмалық торда рибосомалар болмайды. Цитоплазмада, әдетте гранулалы тор агранулалы торға қарағанда әлдекайда жақсы жетілген. Агранулалы тор кейбір ерекше қызмет аткдратын, яғни майлы заттарды көп синтездейтін жасушаларда ғана жақсы жетілген. Гранулалы тордың қызметі-белок синтездеу, жасуша мембраналарын пайда ету орталығы болып са-налады. Сол сияқгы, ол вакуоля, лизосома, микроденешіктерді де пайда ете алады. Эндоплазмалық арналар арқылы макромолекулалар, иондар тасымалданады. Агранулалы тор липофильдік заттарды синтездеуге кдтынасады.
Гольджи комплексін 1878 жылы италян ғалымы Гольджи жануарлар жасушасынан ашқан және соңғы кездерге дейін ол тек жануарлар жасушаларына ғана тән деп келінген. Бірақ, кейінірек ол өсімдіктер жасушаларында да табылған. Сондықтан Гольджи комплексі барлық эукариотты жасушаларға тән органелла болып саналады. Гольджи комплексі өте жүқа, жалпақ, бірінің үстіне бірі орналасқан. 5-20 калташықгардан-диктосомалардан кұралған. Әрбір қалташықтың диаметрі 1 мкм, ал фшыңдығы небәрі 20-25 нм болып келеді. Қалташықтардың жиектері тесіліп бірте-бірте торға айналғар гольджи комплексінің қызметі-полисахаридтерді синтездеу, жинактау және тасымалдау болып саналады.Микроіүгікшелер - түрліше болып келетін ұзын түтіктер, оныңдиаметрі 24 нм тең. Жоғарыда айтылғандай, клетканың негізгі бөлігі — хромосомалар — митоз кезінде репродукцияланады, бүл кезде пайда болған екі сіңлілі хроматидтер бірінен-бірі айнымайтын ұқсас болады. Ал ахроматин ұршығы осы екі хроматидті теңдей етіп екі жас клеткаға бөліп жібереді, сөйтіп, пайда болған жас клеткадағы хромосома саны бастапқы клетканың хромосомалары санындай болады.
Казіргі кезге дейін ең жақсы зерттелген органоидтар — пластидтер мен митохондриялар. Олар ДНҚ, РНК, ферменттерден тұрады. Олардың ДНҚ-сы кос тізбекті, сақиналанып түйіскен, молекулалық массасы үлкен болады. Органоидтар ДНК-сының нуклеотидтік құрамы ядроныкінен өзгеше. Репликация ядро ДНК-сымен әр түрлі мезгілде жартылай консервативтік әдіспен іске асады. Жоғарыда айтылғандай, пластидтер мен митохондриялардың құрылысы өте күрделі болады, олардың биогенез процесі, яғни қалыптасуы әлі жеткілікті зерттелмеген. Репродукция процесі де нашар зерттелген.
Органоидтардың жаңадан түзілетін клеткалар арасында бөлінуі кездейсоқ, бірақ олар азды-көпті бірдей бөлінеді. Органоидтардың тендей болып беліну механизмінің жоқтығы, сірә, олардың санының кептігіне және бірінің орнын екіншісі баса алатындығына байланысты болса керек. Сонымен, жыныссыз көбеюдің цитологиялық негізі митоз болып табылады, соның нәтижесінде бір клеткадан үқсас екі клетка түзіледі.
№ 9 Зертханалық жұмыс
