Тарих indd
Ежелгі орыс тарихи шығармалары (XI–XVII ғасырлар)
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
репина док
Ежелгі орыс тарихи шығармалары (XI–XVII ғасырлар)Тарихи шығармалардың жасалу тәжірибесі христиан дінін қабылдаудың нәтижесі еді және ол ежелгі орыс жазба мәдениетінің пайда болуы мен кейін- гі дамуының контексіне кіреді. дегенмен бұл уақытқа дейін де ауызша баян- дау түрінде өткеннің естеліктерін сақтау дәстүрінің болуы және кейін олардың ежелгі жазба шығармалардың құрамына енуі әбден мүмкін. Ежелгі орыс тарихи туындыларының XVI ғасырдың ортасына дейінгі негізгі түрі жылнамалар болды. Олармен қатар византиялық тарихи шығармалар – аударма мәтіндері де қол- данылған еді. Олар мәліметтерден тұратын дерек қана емес, XVIі ғасырда аса танымал болған орыс жылнамашылары үшін үлгі болып саналды. Тарихи туын- дылар тобына жылнамалардан бөлек ортағасырлық Еуропадағыдай жекелеген оқиғалар мен адамдар туралы мәліметтер сақталған өзге жанрдағы шығарма- ларды да енгізуге болады. Олар – әулиелердің тұрмысы, князьдар туралы баян- даулар, соғыстар жайындағы әңгімелер. Жеке ескерткіштер ретінде пайда бол- ған бұл шығармалардың белгілі бір бөлігі жылнамалар қатарына енді. Орыс жерінде жылнама жазу дәстүрі хі–XVIіі ғасырларда қарқынды дамыды, олар жекелеген оқиғалар туралы жазбалар еді. Әдетте бұл жазбалар болған жайт- ты қысқаша, шектеулі түрде ғана тіркеп отырды. Белгілі бір адамдарға арналған немесе оқиға барысын баяндаған ауқымды үзінділер жекелеген әдеби хикаяттар мен әңгімелердің жылнамасының құрамына бірден немесе қайта өңделіп енгі- зілді. Қазіргі кезеңге жеткен қолжазбалар жекелеген жылнамалардың алғашқы мазмұнын көрсетіп бере алмайды. Олар жылнамалық жинақтар болды, оның құ- растырылуымен айналысқан авторлар оларды жаңа жазбалармен толықтырып отырды. «Жылнамалық жинақ» ұғымы ежелгі орыс авторларының еңбектерінің ерекшеліктерін нақты анықтап бере алады. Олар белгілі бір оқиғаларды жазбаша түрде тіркеп, алдыңғы буын өкілдерінің еңбектерін жалғастыруды негізгі мінде- тіміз деп санады. Сонымен қатар аға буынның материалдарын көшірумен шек- телмей, өңдеуден өткен – қысқартылған немесе өзге деректерден алынған мә- ліметтер арқылы жылнамалық жинақты толықтырып отырған. Соңғыларының санатында тек өзге жылнамалық жинақтар мен ежелгі жылнамалар ғана емес, сондай-ақ ескерткіштер де болды. Жылнамалар князьдардың сарайларында және шіркеулік мекемелер – монастырьларда, митрополиттік кеңселерде де құ- рыстырылған. Жылнамаларды құрастыру жеке бастама ретінде емес, шіркеудің 102 ТӨРТінШі ТАРАу және саяси элитаның тарапынан жасалған тапсырыс тәрізді болды. Жылнама- лардың фактілік мазмұнды баяндауда, сонымен қатар жекелеген оқиғаларды бағалауда бір-біріне қарама-қайшы келген тұстары да болды. Бұл жағдай тапсы- рыс берушілердің ұстанымын да білдіруі мүмкін. Орыс жылнамаларын жазуға арналған ауқымды зерттеулердің болғанына қа- рамастан, оның шығу тегіне, табиғаты мен әлеуметтік қызметіне қатысты бірқа- тар принциптік мәселелер әлі күнге дейін шешімін таппай келеді. Зерттеушілер жылнамалардың жалпы ежелгі орыс әдебиетіне тән жанрлық әртектілігі (гетеро- генділігі) секілді алуан түрлі функциялары мен әдеби әмбебаптығының айтар- лықтай белгілерін атап көрсетеді. Жылнамашылар өздерінің шығармаларында әртүрлі үлгідегі туындыларды (тұрмыстық, уағыздар, тарихи хикаяттар, дипло- матиялық құжаттар) қоса отырып, жылнама жазу (үстіртін табиғи жазбалар) мен әдеби туындының өзге де үлгілерінің арасындағы айырмашылықтарды ашып көрсеткен емес. Жылнамалар әдеби жинақтарға айналды, олар жекелеген автор- лар мен редакторлардың тарапынан қосылған мәтіндер немесе ауызша хикаялар арқылы кеңейтіліп, толықтырылуы мүмкін. Жылнама жазуды ежелгі орыс әде- биетінің негізгі әрі анағұрлым әмбебап түрі деп бекерге атамаған. Жылнамалар өз авторларының тарапынан әмбебап, барлығын қамтыған туынды ретінде қабылданған тәрізді. Әрбір жылнамашы алдыңғы шығармалар- дың жалғастырушысы әрі редакторы ретінде ғана рөл атқарды. Жылнамашылар белгілі бір аумақпен, шіркеулік институтпен немесе князь сарайымен байланыс- ты аймақтық мүддені білдіретін оқиғалар мен кейіпкерлер туралы мәліметтерді жинақтай келе, оларды алдыңғы «тарихтың» контексіне қарай бейімдеп жазып отырды. Маңызды әрі біржақты сипаттағы ертедегі туындыларды қайта өңдеу процесі белгілі бір дәстүрдің абсолютті беделін мойындаудың шеңберінен шық- қан емес және өзінің тақырыбы мен өткен кезеңге деген көзқарасы ерекше бо- лып саналатын жекелеген шығармаларды жазуға ұмтылмады. Бұл ежелгі орыс жылнамасын жазудың антикалық немесе сол кезеңдегі византиялық және еу- ропалық тарихты жазу тәжірибесінен айтарлықтай айырмашылығының бірі еді. Осы тарихнама дәстүрінде түрлі формалар арқылы және жете түсінудің әртүрлі дәрежесінде жүзеге асқан авторлық тарихи шығармалардың моделі бар. Онда алдыңғы буын тарихшыларының еңбектерін қолдану мен оларға тәуелді болу жағдайы өткеннің өзіндік нұсқасын жасауға әрі оның бүгінгі күнмен байланы- сын түсіндіруге еш кедергі жасамайды. Ежелгі орыс жылнамашысы мағынасы мен мазмұны бойынша мүмкіндігінше жалғыз әмбебап тарихи мәтінді жасауға үлесін қосқан алдыңғылардың жалғастырушысы ғана болды. Ежелгі орыс жылнама жазу мәселесі өзінің міндеттері бойынша өткеннің шы- найы әңгімесін жазудың және бүгінгінің нақты бейнеленуінің прагматикалық міндеттерінің аясынан шығып кетті. Антикалық дәстүрмен пайымдалған тарих- тың бұл міндетіне моральдық, дидактикалық, танымдық функциялар да жатады. Жоғарыда айтылғандай, тарихты жазу ісіне әдеби туындының ерекше үлгісі ре- тінде қарау көзқарасы Латын Еуропасында да қабылданған еді. Ол тарихи шығар- малардың жанрлық шекарасын анағұрлым дәл әрі нақты сақтауға және оларды ресми құжаттар сияқты діни-ғибраттық немесе әдеби-танымдық үлгідегі туын- дылармен араластырмауға мүмкіндік берді. Бұл әрекет ежелгі орыс жылнамасын жазу дәстүрінде айрықша байқалды. Өткеннің шынайы баяндалуы ондағы діни, ОРТА ҒАСЫР ТАРихнАМАСЫ 103 дидактикалық және прагматикалық сипаттағы функциялармен синкреттік тұр- ғыдан астасып жатыр. Византиялық жылнамалардың аудармаларына негізделіп құрастырылған та- рихи шығармалар, сондай-ақ компиляциялар да дінұстарту ретінде қарастыры- лады. Бұл туындыларда библиялық тарихтың негізгі оқиғаларының очерктері сақталған. Оқырман қауым осы туындылардан адамзаттың жаратылыс кезеңінен бастап қияметтің сотына дейінгі өмірін баяндайтын эсхатологиялық процесс жөнінде мол мағлұмат алады. «Бағзы замандар хикаясына» (Повесть временных лет) (XII ғасырдың басы) алғашқы орыс жылнамасынан бастап тарихты жазу тә- жірибесінде библиялық тарихтағы қысқаша баяндалған шынайы оқиғалар енген. Бұл очерктер Көне және Жаңа өсиеттерде сипатталған оқиғаларды жергілікті та- рихқа қандай да бір қатысы бар оқиғалармен сабақтастырды. Сонымен орыс та- рихы «қасиетті тарихтың» жалғасы және құрамдас бөлігі болып саналды. Оның мән-мағынасы Құдайдың таңдаулы халқы немесе одан теріс айналған халықтар- дың бейнесін сомдау арқылы ашылды. Құдайдың жоспары мен құдіретінің құ- ралы және нысаны болған таңдаулы халық идеясы Русьтің ежелгі әдебиетіндегі тарихи-діни бірегейлігінің негізіне айналды. «Орыс жері» мен «орыс халқының» таңдаулы халық ретіндегі сипаттамасы моңғол шапқыншылығына дейінгі ке- зеңнің (XI ғасырдың екінші жартысы мен XII ғасырдың басы) алғашқы түпнұсқа- лық ескерткіштерінде – митрополит иларионның «Заң және рақат туралы сөзі» (Слове о законе и благодати) еңбегінде, Борис пен глебтің өмірлері сипаттамасын- да, «Бағзы замандар хикаясы» туындысында берілген. Латын Еуропасында тамыр жайған библиялық тарихтың тарихи, діни-мис- тикалық және моральдық мән-мағынасының жүйелі ажыратылуының тәжіри- бесіне қарағанда, ежелгі орыс жылнамалық дәстүрі осындай мағыналық айыр- машылықтарға назар аудармаған еді. Библиялық тарихтың кез келген оқиғасы ол үшін қастерлі болып саналды, оған ұқсас жайттар отандық тарихтың маңыз- ды оқиғаларына қасиетті мән-мағына дарытты. Орыс жылнамаларына ұлттық тарихтың шынайы кейіпкерлері мен жекелеген оқиғаларын библиялық, оның ішінде жаңа өсиеттік кейіпкерлер мен оқиғаларға ұқсату мәнері тән болды. Библиядан немесе оның мағынасын түсіндіруге арналған мәтіндерден алын- ған тікелей және жанама дәйексөздер көбінесе шынайы оқиғалардың көрінісін жиі алмастырды. Соңғылары ежелгі орыс ғылыми дәстүрінің тарихи санасы- ның мифологиялық парадигмасын көрсететін библиялық прототиптердің сөз- бе-сөз қайталануы ретінде қабылданды. Ежелгі орыс жылнамасының өзіндік ерекшелігімен байланысты оның шығу тегі, яғни тікелей жалғастырушысы болған қандай да бір алдыңғы өткен дәстүр- лермен генетикалық байланыстары туралы мәселе туындайды. Византиялық тарихнаманы өзінің қайнар көзі ретінде санаған жылнама жазу дәстүрі мен оның кейбір жекелеген ескерткіштері ежелгі орыс әдебиетінің қа- лыптасуына дейін-ақ Болгарияда шіркеулік-славяндық тілге аударылған және ол Киев Русіне діни әрі әдеби мәтіндер кешенінің құрамында жеткен еді. Бірқатар византиялық тарихи шығармалардың аудармалары хі ғасырда Русьте жасалуы да ықтимал. негізінен, бұл туындылар дүниежүзі тарихын баяндаған компиля- ция түрінде болған еді. Жылнаманың пайда болуы ежелгі орыс жазба және әде- би дәстүрінің қалыптасуымен тығыз байланысты, оның бастамасы византиялық 104 ТӨРТінШі ТАРАу ескерткіштердің тәржімалануымен жүзеге асырылды. Жылнама мен тарихи шы- ғармалардың ұзақ уақыт бойы қатар қолданылуы жылнаманың тарихи мәні бар туындылардың құрамына енбейтін дербес жанр екенін айғақтайды. XVI ғасыр- дың аяғына қарай жылнама жазу ісі баяулай бастады. Бұл жылнамашылардың тарихи жазбаларды бұрынғыдай емес, өте сирек жазуына байланысты болды. Орыс жылнама жазудың бастауын, ең алдымен, жергілікті жазба дәстүрінен іздеген дұрыс. Бір жағынан, шіркеу институттары саналатын монастырьлар мен епископтық кафедраларда сынақтан өткен бірсарынды іскерлік жазбалардың тәжірибесі болуы ықтимал. Екінші жағынан, жылнама жазу орыс тарихының ал- ғашқы оқиғалары туралы монотақырыптық баяндауларды құрастыру дәстүрінің жалғасы ретінде дамуы мүмкін. Жалпы алғанда, алғашқы орыс жылнамасы шарт- ты түрде «Көне жинақ» (Древнейший свод) (А.А. Шахматов) немесе «Орыс жерінің бастауы туралы хикая» (Повесть о начале Русской земли) (М.н. Тихомиров) я бол- маса «Русьте христиандықтың таралуы туралы аңыз» (Сказание о первоначальном распространении христианства на Руси) (д.С. Лихачев) атты әңгімелердің (XI ға- сырдың бірінші жартысында жазылған) негізінде пайда болды деген ой-пайым- дар айтылды. Бұл көне әңгіме Киевтің және алғашқы орыс князьдарының пай- да болуы туралы ауызша хикаялардың жазбасы ретінде немесе негізі Ольгадан Ярославқа дейінгі алғашқы христиан князьдары жайындағы әңгімелерден бастау алған христиандықтың енуі туралы тұтастай баяндаулар ретінде түсіндіріледі. Мұндай бастапқы баяндаудың өзегі туралы гипотеза тарихи естелікті тіркеудің ерекше формасы ретіндегі жылнама жазудың негізінде жатқан қалыптасу меха- низмдерін түсіндірмейді. Жылнама жазу тарихын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Оның біріншісі – киевтік жылнама жазу кезеңі. хі ғасырдың соңында Киевте құрастырылған ал- ғашқы жылнамамен байланысты болды. Бізге жеткен жинақтардың бастамасы саналатын «Бағзы замандар хикаясы» хіі ғсырдың басында алғашқы жылнамалық шығарма түрінде қайта өңдеуден өткен еді. Екінші кезең хіі ғасырдың екінші жартысында, Киев Русінің жекелеген қалалары мен елді мекендеріне байланыс- ты жергілікті жылнама жазу дәстүрі қалыптаса бастаған кезеңмен байланысты болды. Сол уақытта құрастырылған жылнамалар аймақтық маңызы бар оқиғалар мен олардың кейіпкерлеріне айрықша қызығушылық танытуымен ерекшелене- ді. Бұл сақталған ақпараттардың ерекшелігімен, толықтығымен және нақтылы- ғымен анықталып отыр. Сонымен қатар жалпыорыстық жылнама жазу дәстү- рінің өзіндік сипатын сақтап қалды. Өйткені жергілікті тарих олардың өзіндік ерекшеліктері тұрғысынан пайымдалмады және ежелгі орыс мәдениеті мен сая- си кеңістігінің өткені мен бүгінгісіне қатысты дербес сипатқа ие бола алмады. Киев Русі сияқты көптеген жеке саяси ұйымдарға бөліне отырып, жекелеген сая- си бірліктердің жиынтығы ретінде өте нашар құрылымға ие болды және саяси ұйымдардың құрамдас бөлігі болып қала берді. Орыс жылнама жазу дәстүрі та- рихи жадының бірыңғай әрі ортақ жүйесіне негізделді. Үшінші кезең Мәскеудегі ұлыкнязьдық биліктің күшеюімен және мәскеулік саяси әрі мемлекеттік әлем- нің қалыптасуының басталуымен ерекшеленді. Ол өз алдына мәскеулік жылна- ма жазу дәстүрінің орыстың тарихы туралы ресми баяндау құралына айналды. Мәскеу мен оның билеушілері Киев князьдарының тікелей мұрагерлері ретінде бейнеленді. Ал олардың құрған мемлекеті ежелгі Киев Русінің заңды жалғасы ОРТА ҒАСЫР ТАРихнАМАСЫ 105 деп есептелді. Мәскеу патшалығының ресми тарихының маңызды ескерткіште- рі иван грозныйдың тұсында жазылған көптомдық жылнамалық «Беттік жинақ» (Лицевой свод) және «Салауатты жинақ» (Степенная книга) – Киевтің алғашқы князьдарынан басталатын мәскеулік билеушілердің әулеттік тарихы болып сана- лады. иван грозныйдың бұйрығымен 1568–1576 жылдардың аралығында жазыл- ған «Беттік жинақ» – мәскеулік және жалпыорыстық жылнамалық дәстүрдің ірі туындысы. Ол әлемнің жаратылысынан XV ғасырға дейінгі жалпы тарихи оқиға- лар туралы және сондай-ақ орыс тарихының басталған уақытынан иван грозный- дың билігі кезеңіне дейінгі әңгімелерді қамтыған теңдессіз жинақ болды. «Бет- тік жинаққа» орыс жылнамаларындағы тарихи оқиғалар, Русьтегі маңызды деп саналған тарихи шығармалардың аудармалары (Библияның тарихи кітаптары- нан көптеген ежелгі жазба жәдігерлерге дейінгі мәліметтердің үзінділері немесе сөзбе-сөз толықтай нұсқасы) енді. Тарихты саяси әрі мемлекеттік идеологияның құралы – билікті нығайтудың қайнар көзі ретінде түсіну иван грозныйдың би- лік құрған кезеңі туралы баяндауды редакциялау барысына тікелей қатысқаны жөніндегі фактіде көрініс тапты. «Беттік жинақ» жалпыорыстық жылнама жазу тарихының ерекшелігін анықтады. Ол жергілікті аймақтық жылнама деңгейіне төмендеп, өзінің мәнін жоғалта бастады. БЕСІНШІ ТАРАУ жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|