149
табылады. Асан қайғының шығармаларын жинап, зерттеумен Ш.Уәлиханов,
Г.П.Потанин, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, тағы басқа айналысты.
Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында басталды. Асан
Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан, Өзбек
хандықтары пайда болды. Ноғай ордасы тарап, Қазақ хандығының тарих
сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым – қиғаш талас – тартысты
аласапыран кезеңмен тұспа-тұс келді.
Қазақ ауыз әдебиетін алғаш зерттеушілердің бірі - М.Әуезов «Әдебиет
тарихы» атты еңбегінде шешендік сөздерге «Билер айтысы» терминдік атау
беріп, оның билер сөзі екенін айтқан еді. Әйтсе де әдебиет зерттеушілері күні
бүгінге дейін шешендік сөздерді фольклор қатарына қосып келеді. Бұл орайда,
ұлы М.Әуезов пікіріне сүйенсек, билер сөзінің авторы қазақтың даңқты би-
шешендері болмай ма? Расында шешендік сөз белгілі бір би-шешеннің атынан
айтылатыны мәлім. Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары,
ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздер нұсқаларын академик
В.В.Радлов (XIX ғ.) зерттеп жинаған болатын. Ол: «Қазақтар… мүдірмей,
кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі
сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі
соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын», – деп көрсете отырып, әсіресе
қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге
тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.
Шешендік тек тарихи құбылыс қана емес, қоғамдық та құбылыс
болғандықтан, қай кезде де ол қоғамға қызмет етеді. Г.З.Апресян қазіргі
шешендікті былайша топтайды:
1) Әлеуметтік-саяси мәндегі шешендік,
2) Академиялық шешендік,
3) Соттағы шешендік,
4) Әлеуметтік тұрмыстағы шешендік,
5) Діни қызметтегі шешендік.
Риторика ғылымына еңбек сіңірген әдебиетші ғалым С.Негимов былайша
бағалайды: “Олар риториканы – шешендік, эвристиканы – тартыс өнері,
диалектиканы – дәлелдеу өнері дәрежесіне жеткізді” – дейді.
Қорыта айтқанда, қазақ шешендік өнері ежелден сөзге дәл осындай сипат
беріп, оны саяси, әлеуметтік күш ретінде таныды. Біздің бұл еңбегімізде қазақ
шешендік өнерінің негіздері етіп ежелгі сақ, ғұндардың шешендігі, көне түркі
шешендігі, орта ғасыр түркі шешендігі алынып, қазақ шешендік өнерінің
қалыптасу тарихы ақын-жыраулар шешендігі, билер шешендігі, қазіргі шешендік
ретінде кезең-кезеңге бөлініп қарастырылады. Осы арқылы ежелгі грек-рим,
қытай, үнді шешендігі тәрізді түркі шешендігі болғандығын, қазақ шешендік
өнері сол түркі шешендігінің үзілмеген жалғасы екендігі дәлелденеді.
Достарыңызбен бөлісу: