3. ҚАбдолов әдебиет теория – сының негіздері жоғары оқу орындарына арналған оқУ ҚҰралы мазмұНЫ

282

4 3 4

3 4 4

4 3 4

3 4 4

(Г. Есімжанов.)

Әлгі қасиетінен болуға тиіс, бунақтары ылғи бұлайша араласа бермей, буын сандарына қарай ықғайласа текшеленіп, кібіртіксіз қылаң ұра қатар түзеп, әлдебір әнге бейім ағыммен татаусыз төгіліп тұрады.

3 4 4

/Бір солдат/ /туған жері/ /Қарабалық/

3 4 4

/Майданнан/ /оралыпты/ /жараланып/

/Питерді/ /өз көзімен/ /көрмек болып/

1. 
   4 4
   

(Қ. Жармагамбетов.)

Бұл шумақтың бас бунағы үш буын да, басқа бунақтары төрт буыннан түзіліп тұрса, мына төменгі шумақта үш буынды бунақ түп-түгел өлең, тармағының ортасына көшіп кеткен:

4 3 4

4 3 4

4 3 4

4 3 4

(М. Айтхожина)

Ал мына шумақтағы үш буынды бунақтар әр жолдың аяғына сусып шығып, ырғақ қана емес, ұйқас арқылы да үндесе жымдасқан:

283 4 4 3

/Көкше қандай/ /көктем қандай/ /май қандай/

4 4 3

4 4 3

4 4 3

Т. Әбдірахманова.)

Буындардың бұлайша симметриялы тізбектелуі тегін емес, мұнда, шынында да, ертеден келе жатқан бір жазусыз заң бар тәрізді. “Ертедегі қазақ өлеңдерінің қай түрі болсын әнге келеді,— дейді профессор . Б.Кенжебаев,— баяу, желдірме, шырқама әнмен айтылады, оқылады. Әсіресе, қара өлең шырқамалы, ырғақты әнмен айтылады”. Бұл — дұрыс пікір.

Қара өлең демекші, он бір буынды өлеңді Шоқан Уәлиханов үш түрге бөліп, той-думанда, ойын-сауықта айтылатын, әр шумағы төрт тармақты әзіл, әжуа, жұмбақ, айтыс өлеңдерін — қ а й ы м ө л е ң, “Қозы Көрпеш — Баян сұлу” сияқты ұзақ дастандар мен хиссалар әуенін — қ а р а ө л е ң, өз тұсындағы ақындар қолданып жүрген өзге машықтың бәрін — ө л е ң атағаны * мәлім. Шоқан пікірінің теориялық құнын өз алдына қойып, тек тарихтық байыбына барғанның өзінде, он бір буынды өлең — қазақтың акындық өнері баяғыда туғызған, қалыптастырған, дамытқан етенё, тума өлшем, адамдардың қуанғанда әні, қайғырғанда мұңы болған, қашаннан көңілдегі сырын, өмірдегі шындығына сәулелендірумен келе жатқан, аса икемді, сұлу, сазды да назды өлең. Бұл өлшемнің ықлым ғасыр жасаса да, көнеру орнына жаңарып, қартаю орнына жасарып 'келе жатуы да сондықтан. Бүгінде де бұрынғыша он бір буынмен жазбайтын қазақ ақыны жақ. Бүгінде де бұрынғыша он бір буын әрбір талантты ақынның ешкімге ұқсамай, тек өзінше, тек өз өзгешелігімен ғана жазуына ешқашан кедергі болған емес, болмайды да; бұл өлшемнің мүмкіндігі мол, ғұмыры ұзақ болу себебі де сондықтан.

284

Оның есесіне, он буынды егіз тармақтар, қазақтың байырғы мақал-мәтелдерінде, ақыл-нақылдарында жиі ұшырасады. ,

2 5 3

/Бардың / /пайдасы тиер/ /тар жерде/

/Жоқтың/ /залалы тиер/ /әр жерде/

деген секілді ырғақты, ұйқасты тармақтар біздің ауыз әдебиетімізде бірқыдыру. Басқы бунағы екі буыннан кілт айырылып, одан арғы екі бунақ кәдімгі сегіз буынды өлең ырғағымен қитықсыз көсіле, есіле жөнелген соң ба, алай, әйтеуір осы өлшем революциядан бұрынғы қазақ өлеңінде ара-тұра әжептәуір әнге айналып жүрді.

Жарты ғасырдан соң он буын жазба поэзиямызда тағы бір қылаң берді. Бұл жолы біздің өз замандасымыз— соғыста жүрген жауынгер ақын ән салды; ажал аузында тұрып ауылда қалған арманын жырлап, тыңдаушы-ның жан-жүрегін тебіренте тұтқындап, баршамызды баурап алды:

5(6) 5(6)

/Өңімде ме* еді/ /түсімде ме еді/

5 5

/Қөріп ем ғой бір/ /армандай қызды/

/Бір нәзік сәуле/ /күлімдеп еді/

5 5

/Сұрапыл соғыс/ /соқты да бұзды/

/Сапырды дауыл/ /тебіренді теңіз/

5 5

/Тулады толқын/ /шайқалды шың-құз/

/Қып-қызыл оттың/ /ішінде жүрміз/

5(6) 5

/Қайда екен қайда/ /дариға сол қыз/

* Өлеңде қатар келген екі дауысты дыбыс кейде бірігіп, өз ара кірігіп кетш, екеу емес, бір буын құрайтыны (өң-ім-де-ме-е-ді емес, өң-ім-де-ме-ді боп оқылатыны) әмбеге аян. Мүны ежіктеп жатуды ерсі көреміз. Сондықтан жалпы буынды жақшаға алып өте береміз — 3 Қ.

285

Осы әннің шырқалуы-ақ мұң екен, он буын өз алдына өлшем боп орнықты да қалды. Бүгінде бұл өлшеммен әркімдер-ақ жазып жүр.

Енді бірде бұл ырғақ өлеңде суреттеліп отырған құбылыстың, не қимылдың құдды өз дыбысы секілденіп, өмірден өнерге тура ырғып түсетіні бар:

3 3 3

/Жолдағы/ /төбелер/ /жоғалды/

/Көк орман/ /күзетті/ /арнаны/

3 3 3

/Сарқырап/ /өмірге/ /жол алды/

/Халықтың/ /қашанғы/ /арманы/

Бұл арада тоғыз буыннан туған әуез сөз толқын емес, Донға қол созған Еділ өзенінің өз толқыны секілденіп, Еділге Донды тоғыстырған қаһарман халықтың жеңіс тойының үстіндегі шаттық үніндей шалқып естіледі.

Қысқасы, тоғыз буынды өлең де — өмірге жанасымды, шындықты өз. мүмкіндігінің көлемінде ұтымды реттей алатын нұсқалы түр.

4. Сегіз буынды өлең. Туған кезі тым әріде жатқа? мен көнермей, ажарына ажар қоспаса, әжім түсіруді білмей келе жатқан аса сұлу, сырбаз, сылқым өлең. өлшемнің тамаша үлгілері атам заманғы ауыз әдебиеті де де бар:

5 3

5 3

арғы тұстың Асанқайғысында да:

286

5 3

5 3

бергі тұстың Махамбетінде де бар:

5 3

/Арай ма сұлтан/ /арай ма/

/Астыма мінген/ /арғымақ/

5 3

/Аяңдай түсіп/ /марай ма/

5 3

5 3

5 3

5 3

Бұл өлшем біздің күндерде де тұғырдан таяр емес; қуаныш па, реніш пе, мұң ба, зар ма, кек пе, күлкі ме... әйтеуір адамға тән қандай сезім болса, соның бәрін сыйғызып, әр мазмұнды тек өз пішініне тән көркем кестемен өрнектеп келе жатыр. Мәселен,

5 3

/Басыма кидім/ /ақ қалпақ/

/Оюлап шетін/ /сырғызған/

5 3

/Менің де бетім/ /жап-жалпақ/

/Айырмам қайсы/ /қырғыздан/

деп Ә. Тәжібаев әдемі әзіл, шуақ юмормен үлкенше күлсе, А. Шамкенов үлкенге деген тілегін еркелей айтьш, балаша назданады:

5 3

5 3

5 3

5 3

287

Бұл өлшемді төменгі тәрізді тағы бір тың машыққа көшіріп, тақпақтай оқып, әндете айтып, өзгеше сылаң жүріске салуға да болады:

3 3

/Түгестім/ /төзімді/

/қарғам/

3 3

/Бір көру/ /өзіңді/

/арман/

4 4

2. 
   4
   

4 4

4 4

Қ.Аманжолов

* Ф. Корш, Түрік нәсілділердің байырғы халық өлеңі, СПБ, 1909,, 26-бет,

** В. Гордлевский, Түрік әніне жасалған байқаулардан, “Этно- графиялық шолу”, 1908, 79-кітап, № 4, 69-бет,

288

4 3

4 3

4 3

4 3

Егер біз қазақ тілі түрік нәсілділердің қыпшақ тобына қосылатынын мойындасақ, қыпшақ сөздігіндегі өлеңнің мынадай жеті буынмен жазылуын тағы да тегін дей алмаймыз.

Қазақтың тума, төл әдебиетіне келсек, оның фольклорлық үлгілеріндегі жеті буынды жырдан аяқ алып жүре алмайсыз. Өлеңді мақалдар мен мәтелдердің, нақылдар мен жұмбақтардың көбі жеті буынды болып келеді және бұл өлшемнің ырғағы әр күйге бір түсіп, қүбылып тұрады.

а) Бас бунағы төрт буын:

4 3

/Қайраны жоқ/ /көлден без/

/Қайыры жоқ/ /елден без/

б) Бас бунағы үш буын:

3 4

3 4

в) Бас бунағы екі буын:

2 5

/Қайғы/ /қан аздырады/

/Мылжың/ /мый тоздырады/

289

Батырлар жырының көптен-көбі жеті буынмен жазылған. Ақпа-төкпе жыраулар, суырып салма ақындар -_ бәрі де жыр жырлаған. Ал жыр үлгісінің жазба әдебиетіміздегі жетілген, ұстарған түрі, әрине, Абайда бар.

4 3

4 3

4 3

6. Алты буынды өлең. Бұл да бұрыннан бар өлең. Жалғыз-ақ, әр тармағы үш буыннан тепе-тең екі бунаққа бөлінген бұл өлшем бұрын өзінен-өзі нақпа-нақ, тақпақтап айтылатын:

3 3

/Жүргенге/ /жол жақсы/

/Қалғанға/ /үй жақсы/

Абай тұсында әндетіп кетті:

3 3

3 3

3 3

3 3

7. Аралас буынды өлең. Мұның түрлері көп, Абай туғызған түрлері тіпті көп және қазақ өлеңінің Октябрьден кейінгі дамуына (ойға бағынған еркін өлшемдерге) сәйкес, әр ақынның тың пішін іздеу, түр табу нәтиже-леріне қарай көбейе бермек. Әрине, әр түрдің табылу һәм тұрақтану заңдылығы болмақ. Бірақ біз аралас буынды өлең түрлерінің әрқайсысын жеке мінездеп жатпай-ак, жұртқа таныс көрнекті үлгілерінің бірнешеуін ғана таңдап ұсынамыз:

290

4

І /Бойы бұлған/

/Сөзі жылмаң/

4 3

/Кімді көрсем/ /мен сонан/

/Бетті бастым/

4

/Қатты састым/

/Тұра қаштым/ /жалма-жан/

(Абай.)

5

ІІ /Алыстан сермеп/

/Жүректен тербеп/

5 3

/Шымырлап бойға/ /жайылған/

/Қиуадан шауып/

5

/Қисынын тауып/

/Тағыны жетіп/ /қайырған/

5 3

/Толғауы тоқсан/ /қызыл тіл/

/Сөйлеймін десең/ /өзің біл/

(Абяй.)

III.

/Сайрай бер, тілім/

4 3

/Сарғайған соң / /бұл дерттен/

/Бугілді белім/

4 3

/Жар тайған соң / /әр серттен/

/Қамырықты көңіл/

6

/Қайтсе болар жеңіл/

291

3 3

4

/От боп жанып/

/Жалын салып/

3

/Ішіме/

/Иттей қормын/

2

/Зармын/

Сен үздің ғой/ /бұл желкемді/

3 3

/Кім білер/ /ертеңді/

/Өлім айтпас/

4

/Келсе қайтпас/

/Кісіге/

/Бүгінгі күн/

2

/Бармын/

/Жолдас еттің/ /сен бөтенді/

(Абай.)

V.

4 4

4 3

4 4

4 3

5

/Табылмас қайла/

/Ойбайла/

3

/Не пайда/

292

4

/Тайға міндік/

/Тойға шаптық/

4 3

/Жақсы киім/ /киініп/

/Үкі тақтық/

4

/Күлкі бақтық/

/Жоқ немеге/ /сүйініп/

5

/Күйкентай күтті/

/Құс етті/

3

Не бітті/

VII. /Мен паң едім/

4

/Бейқам едім/

/Еш нәрседен/ /қайғысыз/

4

/Тез дерттендім/

/Кейде өртендім/

3

/Қейде мұз/

3 3

3 3

3 3

3

/Төрінің/ /қоқымын/

/Бүксітіп/ .

3

/Бықсытып/

/Қоқсытып/ /келтірді/

3

/Осының/ /бәрімен/

3 3

3 3

3 3

3

/Бүкшиіп/

/Сексиіп/

3 3

/Түксиіп/ /өлтірді/

IX.

/Сәйгүлігім/

4 3

/Қеше қырдық/ /жабысы/

/Дүрсілдесін/

4 3

/Жерді жарып/ /дабысы/

/Кер кұлашты/

4

/Жер қыл тасты/

/Жел қыл қасты/

4

/Тұлпарымның/

/Белплі екпін/ /шабысы/

(С Сейфуллин.)

2

Х /Жастар/

/Заманның қызыл/ /гүліміз/

2

/Жастар/

/Наданның сәуле/ /күніміз/

3 3

/Тегістік/ /тұрмысқа/

/Жастар/

/Ортақшыл, өркен/ /жаңа тап/

294

2

/Жастар/

/Лениншіл, өрен/ /жаңа топ/

3 3

/Тұрмысқа/ /ол нұсқа/

/Лениншіл жас/

/Атта алға бас/

4

/Кел, аралас/

/Еңбекке/

4

/Елмен жетіс/

/Еңбек етіс/

4

/Елге жеміс/

/Бермекке/

(/. Жансүгіров.)

Бұлар — аралас буынды өлеңнің қазақ поэзиясындағы кейбір үлгілері ғана. Мұндай мысалдарды, әрине, жалғастыра беруге де болады. Бірақ біз олай етпедік, аралас буынды өлең ғана емес, қазақ өлеңіндегі жалпы буын түрлерінің әбден қалыптасқан, қалың жұрт қабылдаған, санаға сіңген даусыз үлгілерін ғана таңдап алдық.

Содан соң мынаны ескеру керек: қазақ өлеңінің буын жайын сөз еткенде, біз мұның өзіндегі жалпы заңдылыққа ғана назар аудардық. Әйтпесе әрбір өлшем қаққан қазықтай қалшиып, бір орында өзгермей тұрып қалады десек, қателескен болар едік. Айталық, он бір буынды өлең. Басқаны былай қойғанда, баяғыдан келе жатқан осы түрдің өзі “қырық” құбылады. Бунақтардың өз ара орын ауыстырып, ырғақты қалай өзгертетінін жоғарыда көрсеттік. Ал енді, кейде осы өлеңнің бір шумағындағы үш тармақ он бір буынмен қүйылып келіп, соңғы төртінші тармақтың жеті буынмен түйіліп тоқтайтыны бар:

295

/Жүректің/ /тарпып басып/ /талай қылын/

3 4 4

/Әлемнің/ /аспанына/ /тарайды үн/

/Оркестр/ /замананың/ /қақ төрінде/

3 4

/Бастайды/ /Адай күйін/

Шумақтыд мұндай түрі қазір бұдан басқа өлшемдер-де де кездесе береді. Бірақ біз мұны Абайдан басталатьш айналасы жұп-жұмыр, теп-тегіс боп келетін әр алуан аралас буынның жаңа үлгісі ретінде ұсынбадық. Өйткені алғашқы үш жолдағы он бір буын да, соңғы жолдағы жеті буын да — қазақ- өлеңіндегі қашанғы өлшемдер. Бұл арада ақынның екі өлшемді бір шумаққа сыйғызуы тың айшық екенін ғана атап өту ләзім. Осының өзі Ф. Е. Корштың он бір буынды өлең жеті буынды өлеңнен кейін туғандығы, дәлірек айтқанда, жеті буынды өлеңнің екінші цезурасынан кейін тағы бір төрт буын қосылып (7 + 4)) барып он бір буынды өлшем қалыптас-қандығы туралы айтқан пікірін еріксіз еске түсіргендей.

Мынау да өз келесінде тым тәуір тың айшық:

3

/Гавана/

/Арада/

/Мұхит бар/ /тулаған/

3

/Тобыр бар/

/Обыр бар/

3 3

/Обам деп/ /шулаған/

Дегенмен мұны да жаңа өлшем ретінде ұсыну қиын. Өйткені бұл да — бұрыннан бар, кәдімгі алты буынды өлең; ақын соның бірінші, үшінші тармақтарын әр цезураның тұсында ойната ұйқастырып, оған өзгеше саз берген.

296

5 5 3

5 5 3

(Д. Канатбаев.)

/Көркемдік бар/ /дегенді/ /ғашықтардың/ /тілінен/

4 3 4 3

/Еркіндік бар/ /дегенді/ /ескен желден/ /біліп ем/

4 4 4

3

/көрём мен/

/Асқак үнді/ /жыр шумағын/ /таптым теңіз/ /сенен мен/

(3. Шүкіров)

4 4 4 4

4 4 4 4

(Ә. Сэрсенбаев )

5 5 5 3

/Үмітке толы/ /арманға толы/ /әр жерде бір түп/ /қарағай/

/Сағынбай жүрсе/ /қалуы мүмкін/ /жамырасуға/ /жарамай/

(Т. Айбергенов)

Бұл мысалдардағы әр тармақ, он үш, он төрт, он бес, он алты, тіпті он сегіз буынға жеткен. Демек, ұйғыр өлеңін зерттеуші М. Хамраевтың “Қазақ өлеңінің тармағы он бір-он екі буыннан аспайды, яғни оның түрлері ұйғыр поэзиясынан гөрі аз”* дегені — асығыс айтылған пікір. Алайда

М. Хамраевтың он төрт буынды туркум (тармақ) деп ұсынып отырғаны (Билди булбул әмәсмән қизил гүлгәә бепәрва) ұйғыр поэзиясында бұрыннан бар жеті буынды туркумның (Сени хойма сеғиндим / / Күн пе-тишқа беқиндим) екі жолға емес, бір жолға бірігіп жазылуы ғана екені сияқты, жоғарыдағы мысалдар да қазақ поэзиясында бұрыннан бар әр буынды тармақтардың,

М. Хамраев, Түрік өлеңі теориясының очерктері, А, 1969,

297

Жүйткі, кара айғырым,

Ұрпағын мол жайғырым'

Терісі — темір,

Сүйегі —

Болат,

Демі — от

Айғырымның барында

Кімнен кем менің байлығым'

Бірақ мұндағы цезуралар мен клаузулалар жаңа ырғаққа көшкен де, өлең тармақтарының сол жаңа ырғаққа қарай бөлінген әр баспалдағында өз алдына тың мағына пайда болған. Мазмұнға бағынған пішін осылай құбылып, қызық айшық тапқан. Сәтті тәжірибе!

Осы айтылғандардың бәрі е к п і н ге е м е с, б у ы н ғ а н е г і з д е л г е н с и л л а б и к а л ы қ ө л е ң ж ү й е с і н і ң де а л у а н-а л у а н е р к і н ө л-ш е м д е р т у ғ ы з у м ү м к і н д і г і м о л ек е н і н а ң ғ а р т а д ы.

298

Өлеңді өлең ететін ырғақпен катар ұйқас екені белгілі; ал ұ й қа с, яки р и ф м а (грекше гһуіһтоз — өлшемдес, мөлшерлес) — клаузуладағы, кейде тіпті цезурадағы дыбыс қайталаулар, дәлірек айтқанда,өл е ң т а р –м а қ т а р ы н д ағ ы с ө з а я қ т а р ы н ы ң ү н д е с т і г і, ө з а р а ұ қ- с а с, д ы б ы с т а с е с т і л у і. Ұйқас — өлеңнін, сыртқы түріне ғана емес, ішкі сырына тікелей қатысты нәрсе, яғни өлеңнін, сыртқы сұлулығы үшін ғана емес, ішкі жылуы, қызуы үшін де ауадай қажет нәрсе.

Поэтикалық синтаксистегі айшықтың (фигураның) мәні қандай болса, өлең сөздегі ұйқастың мәні де сондай. Ұйқастың маңызы әсіресе силлабикалық өлең үшін орасан зор.

Ұйқас өлеңді шығармадағы ең салмақты, басты һәм маңызды сөздерді ерекше бөліп көрсету үшін, оған өзгеше мағына дарыту, мән беру үшін де керек. В. Маяковский, мәселен, ең кенеулі сөзін өлен, тармағьшың аяғына қойып, соған қайткен күнде де қажетті ұйқас іздеп табады екен. “Ұйқас сөзді әдепкі тармаққа қайтарып әкеледі,— дейді ол,— оны қайтадан ойлатады, бір ойды бірлесе безендіріп жатқан барлық тармақты бір жерге тұтастырып тұрады”*,

Поэтикалық үндестік фонетакалық жағынан әр түрлі жолмен жасалады. Ұйқас та соған байланысты.

Әдетте, ұйқас — екі жол өлеңнің соңғы сөздерінің бірдей не бірдейге жақын естілуі:

Біз еккен кездессеңдер көк шыбыққа,

Құрмет ет, бір бұтағын жерге жықпа!

Дұрыс, ұйқас — осы; бірақ мұнымен тоқтамай, бірінші тармақтың ақырғы бунағындағы үндестік екінші тармақтың алғашқы бунағына, яки аяқтағы клаузуладан бастағы цезураға ауысып, ұйқас тереңдей түсуі мүмкін:

Асау жүрек алқынып, аттай тулап,

Аттай тулап, денені кетеді улап

(Ж Сыздықов )

* В Маяковский, Таңдамалы шығармалары, М, 1953, 2-том, 470-бет

299

Құм жатады....